Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

Не мог, аднак, Едыгей спакойна глядзець на гэта, зноў уставаў, ледзь не хiстаючыся, браўся за справу...

Той чалавек, якi папрасiў прыгледзець за вярблюдам, скора вярнуўся з ношкай на спiне. Спарадкаваўшы яе на сваёй жывёлiне, ён падышоў да Едыгея перакiнуцца слоўцам. I размова зладзiлася. Чалавек той быў Казангап з раз'езда Баранлы-Буранны...

Землякамi яны адзiн аднаму даводзiлiся. Казангап расказаў, што ён таксама родам з прыбярэжных аральскiх аулаў. Гэта i зблiзiла iх.

Тады яшчэ i думкi не было, што гэтая стрэча прадвызначыць усё далейшае жыццё Едыгея i Укубалы. Проста Казангап пераканаў iх пайсцi разам з iм на раз'езд Баранлы-Буранны, жыць i працаваць там. Ёсць жа людзi, да якiх пахiнешся з першага знаёмства. Нiчога асаблiвага ў Казангапу не было, можа, толькi сама прастата сведчыла, што гэта чалавек, жыццёвая кемнасць якога здабыта нялёгкiм вопытам. Выглядам ён быў самы звычайны казах у парудзелым, паношаным адзеннi, што добра асвойталася з гаспадаром. Штаны з казiнай скуры, мабыць, былi на iм не так сабе - каб зручней ездзiць на вярблюдзе. Але ён i ведаў цану рэчам: амаль новая, ашчаджаная на час выездаў чыгуначная фуражка сядзела зграбна на ягонай вялiкай галаве, боты хромавыя, хоць i не новыя, былi акуратна падлатаны ў колькiх месцах i прашыты дратвай. Што ён карэнны стэпавы чалавек, працаўнiк, можна было здагадацца па ягоным задубелым ад спякотнага сонца i частага ветру твары i цяжкiх жылiстых руках. Ссутуленыя ад працы, плечы ягоныя магутна абвiслi, i таму шыя здавалася доўгай, плаўнай, не раўнуючы, як у гусака, хоць i росту ён быў звычайнага. Адметныя ў яго былi вочы: уважлiвыя, яны нiбы разумелi ўсё, а яшчэ ўсмешлiвыя: так i стралялi маршчынкамi, калi прыжмурваўся.

Казангапу тады было год пад сорак. А можа, так здавалася таму, што i вусы, коратка падстрыжаныя вехцiкам, i малаватая бародка надавалi яму ўражанне годнасцi i жыццёвай пранiклiвасцi. Але найбольш уражвала ягоная гаворка. Укубала адразу адчула павагу да гэтага чалавека. I ўсё, што ён гаварыў, было дарэчы. А гаварыў ён не абы-што. Калi ўжо, кажа, такая бяда - кантузiя яшчэ ў целе сядзiць, то няма патрэбы памагаць ёй. Мне адразу стала вiдно, Едыгей, што работа гэтая не для цябе. Кволы ты яшчэ для яе. Ногi ледзь перастаўляеш. Зараз бы табе працу лягчэйшую, на свежым паветры, ды каб малака папiць усмак. Вось, напрыклад, у нас на раз'ездзе людзi трэба на пуцявыя работы. Новы начальнiк мне сам кажа: ты, як тубылец, паклапацiся пра патрэбных нам людзей. А дзе яны, такiя людзi? Усе на вайне. А хто адваяваўся, дык iм i ў iншых месцах работы хапае. Вядома, у нас жыццё не рай. Месца няпростае - наўкол саразекi, бязлюддзе ды бязводдзе. Ваду прывозяць у цыстэрне на тыдзень. I не заўсёды ў час. Бывае i такое. Тады даводзiцца ездзiць да калодзежаў у стэп, у бурдзюках прывозiць: ранiцай паедзеш, увечары толькi вернешся. А ўсё адно, казаў Казангап, лепш у саразеках быць на сваiм месцы, чым рабiць абы-дзе. Дах над галавой будзе, сталая работа будзе, пакажам, навучым, што трэба рабiць, а там гаспадарку можна завесцi. Гэта як рук не пашкадуеш. Удваiх, кажа, вы вунь як яшчэ заробiце на жыццё. А там здароўе вернецца, час пакажа, засумуеце - можна рушыць туды, дзе лепей...

Вось такiя гаворкi ён вёў. Едыгей падумаў-падумаў i згадзiўся. I ў той жа дзень рушылi яны разам з Казангапам у саразекi, на раз'езд Баранлы-Буранны, бо зборы былi нядоўгiмi - што было збiраць? Што яны гублялi? Варта было паспрабаваць. А як потым выявiлася, гэта наканавана iм было.

На ўсё жыццё запомнiўся Едыгею той шлях па саразеках ад Кумбеля да Баранлы-Бураннага. Спярша яны кiравалi паўз чыгунку, але паступова адхiлiлiся i ўжо iшлi ўзгоркамi. Як растлумачыў Казангап, яны зрэзалi наўскасы кiламетраў дзесяць, бо чыгунка рабiла тут вялiкую дугу, абыходзячы два вялiкiя такыры высахлыя колiшнiя салёныя азёры. Соль ды макрэча выступаюць з нетраў балотных i сёння. Кожнай вясны салёная раўнiна гэтая прачыналася - забалочвалася, рабiлася недаступнай для чалавека, а пад лета бралася белай цвярдой карой солi i была як камень да наступнай вясны. Пра тое, што некалi было тут вялiзнае салёнае возера, Казангап расказваў паводле слоў геолага па саразеках Елiзарава, з якiм пасля Буранны Едыгей моцна пасябраваў. Разумны быў чалавек.

А Едыгей, тады яшчэ не Буранны Едыгей, а проста выпадкова стрэчны мясцоваму пуцейцу казах, паранены франтавiк з неўладкаваным жыццём, даверыўшыся Казангапу, пакiраваў з жонкай у пошуках работы i прыстанку на невядомы раз'езд Баранлы-Буранны, не думаючы, што застанецца там на ўсё жыццё.

Вялiзная, бязмежная пространь нядоўга зялёных пасля вясны саразекаў аглушыла Едыгея. Наўкол Аральскага мора таксама багата стэпаў i раўнiн, чаго вартае адно Вусць-Урцкае плато, але такую пустэльнасць даводзiлася бачыць упершыню. I як потым зразумеў Едыгей, толькi той мог астацца на адзiноце з нематою саразекаў, хто ў стане быў суаднесцi велiч пустынi з уласным духам. Так, вялiзныя яны, саразекi, але жывая думка чалавечая аблятае i iх. Мудры быў Елiзараў, умеў растлумачыць тое, што няўцямна выспявала ў няпэўных здагадках.

Хто ведае, як адчулi б сябе Едыгей i Укубала, паглыбляючыся ў саразекi, каб не Казангап, што ўпэўнена крочыў наперадзе, вёў на повадзе вярблюда. Едыгей жа ехаў верхам сярод рознага ладунку. Вядома, Укубала павiнна была ехаць верхам, а не ён. Але Казангап i асаблiва сама Укубала настаялi, амаль прымусiлi Едыгея ўзлезцi на вярблюда: "Мы здаровыя людзi, а табе трэба сiлы берагчы". Вярблюд быў малады, яшчэ нямоглы для такiх нагрузак, таму двое iшлi побач, а трэцi ехаў верхам. Гэта на цяперашнiм Едыгеевым Каранары спакойна ўладкавалiся б трое i спакойна, гадзiны за тры, чатыры прытрухалi б да месца. А яны дабiралiся тады дзень, бо трапiлi ў Баранлы-Буранны толькi ноччу.

Але дарога ў размовах ды разглядваннi незнаёмых мясцiн здалася не такой i доўгай. Казангап расказваў пра тутэйшую жытку, расказваў пра тое, як трапiў сюды, на чыгунку. Гадоў было яму не так багата, дазналiся, трыццаць шосты пайшоў тады, перад самым канцом вайны. Паходзiў ён з прыаральскiх казахаў. Ягоны аул Бешагач аддзялялi ад Жангельдзi трыццаць кiламетраў па ўзбярэжжы. I хоць даўно ўжо Казангап паехаў адтуль, ён нi разу не наведаў свой Бешагач. Былi на тое прычыны. Бацьку ягонага, выяўляецца, выслалi, раскулачыўшы, i неўзабаве ён памёр недзе па дарозе, вяртаючыся са ссылкi, калi высветлiлася, што нiякi ён не кулак, што трапiў ён пад перагiб i што памылкова, дарэмна так жорстка абышлiся з такiмi сераднякамi-гаспадарамi, як ён. Далi адбой, але позна было ўжо. Сям'я - браты, сёстры - раскiдалiся тым часам хто куды, толькi б ад сваiх мясцiн далей. I з той пары пра iх не чуваць нiчога. Казангапа, тады маладога хлопца, асаблiва порсткiя актывiсты ўсё падбухторвалi выступiць на сходзе з асуджэннем бацькi, каб ён сказаў на людзях, што горача падтрымлiвае лiнiю, што бацька ягоны быў правiльна асуджаны як варожы элемент, што ён адракаецца ад такога бацькi, што такiм, як ягоны бацька, класавым ворагам няма месца на зямлi i паўсюль iх павiнна чакаць немiнучая пагiбель.

Давялося Казангапу падацца ў няблiзкi свет, каб уратавацца той ганьбы. Цэлых шэсць год працаваў ён у Бетпак-Дале - у Галодным стэпе пад Самаркандам. Зямлю тую, адвеку не чапаную, пачыналi тады асвойваць пад бавоўну. Людзi былi патрэбныя да зарэзу. Жылi ў бараках, капалi канавы. Грабаром быў, трактарыстам быў, брыгадзiрам быў, грамату ганаровую атрымаў Казангап за ўдарную працу. Там i ажанiўся. У Галодны стэп ехалi тады людзi на заробкi з усiх бакоў. З-пад Хiвы прыехала каракалпачка Букей разам з сям'ёй брата на бетпак-далiнскiя работы. А выйшла так, што суджана было iм сустрэцца. Ажанiлiся ў Бетпак-Дале i рашылi вярнуцца на радзiму Казангапа, на Аральскае мора, да сваiх людзей, на сваю зямлю. Але толькi не прадумалi ўсё да канца. Ехалi доўга, з перасадкамi, а калi яшчэ адну перасадку пачалi рабiць, на Кумбеле, сустрэў Казангап выпадкова сваiх аральскiх землякоў i зразумеў з размоў, што не варта яму вяртацца ў Бешагач. Справамi i цяперашнiмi там займалiся ўсё тыя ж перагiбшчыкi. А калi так, не стаў Казангап вяртацца ў свае мясцiны. Не таму, што нечага баяўся, цяпер у яго была грамата самога Ўзбекiстана. Не хацелася бачыць людзей, што гатовыя былi зганьбiць яго. Як пасля ўсяго спакойна вiтацца, рабiць выгляд, што нiчога не адбылося!

Казангап не любiў пра гэта ўспамiнаць i не разумеў, што, акрамя яго, пра тое даўно ўжо забылiся. За доўгiя-доўгiя гады, што мiнулi пасля прыезду ў саразекi, толькi разы са два даў ён адчуць, што для яго няма забытага. Аднойчы сын зрабiў яму прыкра, другiм разам сам Едыгей няўклюдна пажартаваў.

Падчас аднаго з прыездаў Сабiтжана сядзелi яны ўсе за чаем, гаворкi вялi, навiны гарадскiя абгаворвалi. Расказваў, мiж iншым, Сабiтжан, пасмейваючыся, што тыя казахi ды кiргiзы, якiя ў гады калектывiзацыi аселi ў Сiньцзяне, цяпер зноў вяртаюцца. Там iх Кiтай так прыцiснуў у камунах - есцi забаранiлi людзям дома, толькi з агульнага катла тры разы на дзень - вялiкiя i малыя ў чарзе з мiсамi. Кiтайцы iм такое паказалi, што бягуць яны адтуль, як пяты апёкшы, пакiдаўшы ўсю маёмасць. У ножкi кланяюцца, укленчваюць - толькi пусцiце назад.