Дубянецкі - Неизвестно

Калі глядзець на ўсю гэтую справу сур’ёзна, дык радасьці вялікай ад такіх ацэнак не павінна быць. Прыемна, канешне, што праца не прападае марна, што яе бачаць, адчуваюць. Але ж вельмі балюча і прыкра, што кожны дзень трэба несьці гэтую “варту мужнасьці”, “самаахвярна змагацца за родную кнігу”. Куды прыемней было б проста цешыцца такімі кнігамі і пісаць сваё… А зрэшты, хоць абараняй кнігу, напісаную некім, хоць пішы сваю сумленную кнігу, усё роўна будзеш круціцца паміж турмой і лагерам…

8 ліпеня 1985 году. У планах беларускіх выдавецтваў ніколі не бракавала кніг пра вайну, вядома, пра “Вялікую Айчынную вайну”. Але ў частыя юбілейныя гады гэтая тэматыка паводле жорсткіх указаньняў “інстанцыяў” забівае ўсё астатняе.

Выдавецтва “ Мастацкая літаратура” неяк выкручваецца з-пад гэтай агульнай лініі. Нават на 1985 год – юбілейны год Перамогі над фашызмам, да якога так доўга рыхтуецца “ўся краіна”, мы ўключылі ў свой план толькі адзінаццаць назваў, або 5,8 адсотку яго агульнага складу. А яшчэ кажуць, што беларускія пісьменьнікі толькі пра вайну пішуць! Пісаць дык пішуць многія, думаючы, што гэта самая пажаданая тэма для выданьня. Аднак я паставіў перад рэдакцыямі задачу не ператвараць выдавецтва ў філіял маскоўскага “Воениздата”. На падставе гэтага ўказаньня рэдакцыі “дазіруюць” такія выданьні, шмат і “ваенных” твораў прытрымліваюць, асабліва графаманскія.

Цікавая структура гэтых адзінаццаці выданьняў, паводле спосабу іх паступленьня ў выдавецтва. Тут і кнігі, што перайшлі з мінулага году, і тыя, якія паступілі да нас “самацёкам”, і ўціснутыя ў наш план “дырэктывамі” кіруючых органаў. Ёсьць таксама некалькі кніг, якія уключыла само выдавецтва, зыходзячы са сваёй персьпектыўнай праграмы.

Пасьля выдатнага помніка цярпеньням чалавечым, якім зьяўляецца падрыхтаваная да выданьня на беларускай мове “Блакадная кніга” Алеся Адамовіча і Данііла Граніна, заслугоўваюць увагі якраз гэтыя, апошнія выданьні. Іх нельга лічыць кан’юнктурнымі. Незалежна ад юбілеяў, яны маюць сваё, самастойнае гісторыка-літаратурнае значэньне. Вось зборнік вершаў “Крывёю сэрца” – з творамі беларускіх паэтаў, якія загінулі на вайне. Гэтыя паэты амаль не вядомыя шырокаму чытачу. Кніга хоць часткова запоўніць гэты прагал.

Найбольш арыгінальным творцам з загінуўшых пісьменьнікаў быў Мікола Сурначоў. Выдавецтва ўпершыню сабрала амаль усю яго творчую спадчыну і публікуе яе ў асобным зборніку пад назваю “Акопная песьня”.

“Кананічным”, напэўна, стане сярод шырокіх чытальніцкіх колаў складзены галоўным рэдактарам выдавецтва Серафімам Андраюком зборнік “Апавяданьні пра Вялікую Айчынную”. Цікавы лёс гэтай кнігі сарака твораў трыццаці пяці аўтараў. Гэта сапраўды найбольш значныя беларускія апавяданьні пра тую вайну. У гэтую анталогія мы знайшлі магчымым уключыць толькі пяць апавяданьняў, якія былі напісаныя ў час самой вайны. Астатнія апавяданьні – пасьляваеннага перыяду. Значная частка з іх належыць маладым аўтарам, якія вайну ведаюць толькі па кнігах і кінафільмах. Твораў пятнаццаць было напісана сьпецыяльна для гэтай кнігі. Вось з гэтымі апошнімі давялося асабліва папацець цэнзарам. Ледзь-ледзь далі дазвол на выпуск кнігі. Толькі пасьля ўмяшаньня шэфа. Пепяляеў паставіў нарэшце сваё кляймо АТ 07534 на падпісную карэктуру. “Шчасьлівы” чытач атрымае анталогію з пакалечанымі апавяданьнямі “У баку ад дарогі” Івана Чыгрынава, “Кульбы” Янкі Сіпакова, “Эфка” Івана Пташнікава і іншымі. Цэнзар прымусіў і укладальніка С. Андраюка выправіць “памылковыя выказваньні” ў ягонай прадмове “Памяць і боль”.

Што ж напалохала адданага служку рэжыму Пепяляева ў нашых кнігах? А напалохалі згадкі беларускіх пісьменьнікаў пра гуманных немцаў, якія часам трапляліся сярод гітлераўцаў. Напалохаў таксама паказ у асобных творах жорскасьці некаторых “савецкіх людзей” у час вайны. Кульгавы Пепяляеў бегаў па галоўліту, пагражаючы сваёй кульбаю пісьменьніку Янку Сіпакову за ягонае апавяданьне “Кульбы” “з добрым Гансам”, якое выдавецтва “прымеркавала да 40-годдзя перамогі (!)”.

– А Чыгрынаў… – сакратар Саюза пісьменьнікаў! – лямантаваў ветэран партыйнага фронту Пепяляеў. – Што ён нясе “слаўнаму 40-годдзю”. Апавяданьне “У баку ад дарогі”, дзе палітрук кідае цяжкапараненага камандзіра і нават кладзе яму зьверху пісталет у расшпіленай кабуры?!! Сапраўды ў баку ад нашай дарогі стаяць Чыгрынавы і выдаўцы!..

– І Пташнікаў харош! – бунтуе цэнзар. – Якімі ён паказаў нашых дзяцей? Жорсткімі, ваяўнічымі!..

Сёньня я ўжо трымаў у руках некаторыя з пералічаных тут кніг. Пагартаў і гэты “ваенны” зборнік. Таму і жыву цяпер гэтымі праблемамі. І пасьля цэнзара сёе-тое засталося чытачу на роздум… Ганаруся, што “ў рамках” “генеральнай лініі партыі” я з вялікімі цяжкасьцямі, але ж пасьлядоўна праводжу лінію, патрэбную майму народу, яго сапраўднай культуры; ганаруся, што прывучыў да гэтага таксама шматлікі атрад выдаўцоў і аўтараў.

10 ліпеня 1985 году. Нешта апошнімі днямі мне “шанцуе” на Пепяляева. То мне падрабязна перадаюць пра яго зьдзекі над літаратурай, то я занатоўваю некаторыя фрагменты з нашых “узаемаадносінаў”, то сустракаю яго асабіста. Гэта было сёньня, на вуліцы Карла Маркса. Мы з кінарэжысёрам А.Гутковічам ішлі з лячэбнай гімнастыкі, а ён бег “паглядзець на Гарбачова”, які вось-вось павінен прыехаць у Менск і пад’ехаць быццам бы сюды, як яму “ сказалі таварышы з ЦК”. Ён сьмела падышоў да нас, пастаяў побач хвілінку, слухаючы нашую размову, потым бесцырымонна сказаў:

– Міхаіл, я хацеў бы з табою пагаварыць.

Я без асаблівага шкадаваньня разьвітаўся з Аляксандрам Захаравічам, бо мы ўжо зьбіраліся разыходзіцца, і з цікаўнасьцю застаўся з гэтым чалавекам. “Што ж ён мне скажа? – думаю я – Што-небудзь пра нашую “крамолу”? А можа, будзе падлізвацца, калі адчуў, што перабраў меру? “Падлізваньня” аднак не было, хоць і была лісьлівасьць. Пепяляеў паводзіў сябе, як для цэнзара, паважна. Ён паведаміў мне, паколькі я адсутнічаў, якія “памылкі” дапусьцілі “мае” аўтары і рэдактары, даў “прынцыповую” палітычную ацэнку гэтым памылкам… Пепяляева, як высьветлілася, шакіравала перш за ўсё тое, што “некаторыя плююць на 40-годдзе перамогі, пішуць і прапускаюць усё, што ў галаву стукне”.

– Я, можа і паверу, Міхаіл, – сакоча цэнзар, – што недзе пракідваліся гуманныя немцы. Няхай сабе. Але ж цягнуць гэта ў юбілейную літаратуру… Ну, ты мне прабач…

Дарэчы Пепяляеў выпадкова сутыкнуўся з нашай літаратурай – замяняе нашага цэнзара, які цяпер у адпачынку. І вось ён быў вельмі зьдзіўлены, як гэта атрымліваецца ў нас, што “заўвагі і патрабаваньні цэнзара выдавецтва абмяркоўвае з аўтарам”.

– Абсурд нейкі, дый годзе, – гаворыць Пепяляеў, – аўтару раскрываецца прозьвішча цэнзара! Такое ў нас хіба раз у сто гадоў магчыма. А ў вас гэта, я чуў, сістэма.

– Так, мы сапраўды не хаваем перад аўтарамі яго памочнікаў, – зьедліва “падтакваю” я. – І аўтары нам удзячныя за гэта.

– Удзячныя, кажаш? Чыгрынаў і размаўляць са мною ня стаў. Падняў усіх супраць мяне. Я вымушаны быў даваць тлумачэньне начальству.

Пра гэта мне Серафім не казаў, таму мне цікава было слухаць гэтую горкую споведзь цэнзара. Сваімі рэмаркамі я непрыкметна ўцягваў яго глыбей у яе. І ён мне сказаў, што і яшчэ дзьве нашыя кнігі гэтымі днямі “працярпелі ўмяшаньне Галоўліту”, а якія – ён ня памятае(!). Вельмі зьдзіўляўся Серафімам, што, будучы галоўным рэдактарам, “дапускае такія памылкі”. “Мала таго, – кажа ён, – свае памылкі Андраюк падвоіў, аддаўшы гэты самы ўступны артыкул у часопіс “Полымя”. Мы і там яго правілі!”

На разьвітаньне Пепяляеў мне кінуў, што яго ня трэба абвінавачваць, бо ён “чысты, як голуб” і не сабе стараецца.

15 ліпеня 1985 году. Другі дзень у санаторыі “Нясьвіж”. Наш “нумар” 221 (ён нядаўна лічыўся як 61-ы) у цэнтральным корпусе, на супрацьлеглым канцы галоўнага фасаду. Зьнешняя сьцяна “нумару” складае фрагмент якраз гэтага супрацьлеглага фасаду. Ён, як і галоўны, часта паказваецца на ўсякіх паштоўках, буклетах, прасьпектах. Больш аніякіх заманлівых якасьцяў нашае жыльлё ня мае. Гэта як на канец ХХ стагоддзя жалю годны “нумар”, без элементарных выгодаў. Два ложкі, дзьве тумбачкі, два рознакаліберныя крэслы, дзьве вешалкі для ручнікоў, гардэробная шафа ды гэтак званы дыван на сярэдзіне падлогі – вось і ўсё, што павінна нагадваць нам утульнасьць і камфорт. Праўда, у парозе яшчэ вісіць на сьцяне рэпрадуктар “Сож”. І ўсё, калі не лічыць трохражковай люстры, настольнай лямпы і штораў на акне. “Нумар” больш высокі, чым доўгі. Сьцены жаўтаватыя, гладкія, голыя, без усялякіх архітэктурных ды іншых упрыгожаньняў. У галавох майго ложка – ацяпляльная батарэя на 13 рабрын, яна проста прычэпленая да сьцяны і падлогі, без дэкаратыўнага кожуха ці рашоткі. Падлога – паркетная са сьлядамі колішняга лаку, без аніякага бляску. Дзьвюхстворчатыя высокія дзьверы, пафарбаваныя бяліламі. Насупраць дзьвярэй – найбольш цікавы архітэктурны прадмет нашых “апартаментаў” – тое, што павінна лічыцца вакном.