Дубянецкі - Неизвестно

Зьвярнуўшы ўвагу на даты здачы ў набор і падпісаньня да друку кнігі эпіграмаў і шаржаў, я падумаў вось пра што. Казека, будзь ён тады яшчэ галоўным рэдактарам выдавецтва, не дазволіў бы такую, па сутнасьці, антысавецкую эпіграму на сябе. А яна пісалася менавіта на яго як галоўнага рэдактара выдавецтва, а ня як загадчыка рэдакцыі БелСЭ, куды яго накіравалі з выдавецтва “Беларусь”, бо там таксама патрэбна было пільнае партыйнае вока! Значыць, не пасьпела астыць у выдавецтве Казекава месца, як адразу была дадзеная належная ацэнка ягонай шматгадовай паліцэйскай дзейнасьці ў ім. Казека пакінуў выдавецтва ў 1967 годзе. Прыкладна ў гэты час паступіў туды і рукапіс гэтага выданьня ад аўтараў са зьедлівым куплетам на ўчарашнюю пісьменьніцкую “гразу”.

Кідаецца ў вочы мізэрны тыражык гэтых эпіграмаў – 2000 экземпляраў. Ма­быць, з-за некаторых палітычна непажаданых рэчаў. Затое ў параўнаньні з сёлетнім аналагічным выданьнем “Абразы без абразы” той намнога менш каштаваў. Калі ласка: выданьне 1971 году – 6,69 ул.-выд. арк., каляровы афсетны друк, 2 р. 27 к.; выданьне 1985 году – 2,02 ул.-выд. арк., чорна-белы афсетны друк, 2 р. 95 к.

Аўтар эпіграмаў апошняга выданьня таксама Рыгор Барадулін. Сяброўскія шаржы стварыў Кастусь Куксо. 68-ая і 69-ая старонкі гэтай мініяцюры (79 мм х95 мм) прысьвечаныя мне. На першай з іх эпіграма:

“Як перакладчык,

Як дырэктар

Ён талент мае дужа рэдкі,

Бо непахіснага Міхала

Трывала кніга пакахала.”

На другой – шарж (маё “падабенства” ў профіль і з эмблемаю выдавецтва на піджаку). Цэнзар – АТ 12004. Але перш, чым паставіць такое таўро, той, хто пад ім хаваецца, моцна застрахаваў сябе ад магчымых непрыемнасьцяў. Праз свайго шэфа А. Маркевіча ён у якасьці цэнзараў выкарыстаў міністра М. Дзяльца (!) і загадчыка аддзелу культуры цэка І. Антановіча (!). Пасьля іх умяшаньня, як я яшчэ пісаў “па гарачых сьлядах” выкінулі з выданьня згадкі пра Андрэя Таркоўскага і Юрыя Любімава. “Бо яны ўцяклі за мяжу, здрадзілі камуністычнай партыі і сацыялістычнай радзіме”; правілі эпіграмы на Андрэя Бембеля, Валеру Раеўскага, Валеру Рубінчыка; перараблялі шаржы на Васіля Быкава і Міхася Савіцкага (“бо мастак завялікі фантазёр”) і іншае.

Прайшоў праз строгую, прыдзірлівую цэнзуру і зборнік выбраных твораў Янкі Купалы “Выйдзі з сэрцам, як з паходняй!..”, выдадзены да 100-годзьдзя Паэта. Укладальнік Алесь Разанаў усё-такі абхітрыў цэнзара. Ён уключыў у зборнік ня толькі такія творы, што вельмі рэдка дапускаюцца ў розныя зборнікі, але ж і некалькі наогул забароненых дагэтуль твораў Янкі Купалы, у тым ліку і цудоўную паэму “На куцьцю” (192 радкі, 1911 год напісаньня), магутны верш “Беларушчына”, што і цяпер я гатоў абвясьціць яго гімнам Беларусі.

Таленавіты малады мастак А. Александровіч паводле прапанаваных укладальнікам Купалаўскіх радкоў з паэмы “На куцьцю” і інш. стварыў некалькі цікавых і значных гравюраў.

На гэтым зборніку лёгка пераканаліся ў тым, што цэнзура правільна баіцца кніг усялякіх выбраных твораў. Пры жаданьні ж у іх можна з пэўнай мэтаю сьпецыяльна “навыбіраць”. Зусім апраўдана заварушыліся і кадэбэшнікі (я ўжо неяк пісаў па гэта), пазнаёміўшыся з гэтым ня мёртвым папяровым зборнікам, а сапраўдным баявым вечавым званом.

Зьвяртаючыся да свайго народу, вялікі пясьняр кажа пра далёкую мі­нуў­шчы­ну:

Ты жыў, ты панаваў у краі родным,

Сьцярог ад чужака й законы укладаў;

Звон вечавы сход склікаў народны,

І сход аб шчасьці Бацькаўшчыны дбаў.

З болем і сумам Янка Купала паказвае, якім стаў гэты некалі горды, мужны, свабодалюбівы народ:

Чужак-дзікун, крывёю ўпіўшысь сьвежай,

Запрог цябе ў няволю, ў батракі

І тваю Маці-Бацькаўшчыну рэжа,

Жывую рве на часьці, на кускі.

Паэт-трыбун заклікае да барацьбы, да пільнасьці, “каб пут ня строіў больш сусед”:

Паўстань народ! Прачніся, беларус!

Зірні на Бацькаўшчыну, на сябе!

Ад гэтых палымяных радкоў бальшавікі могуць адхрышчвацца. Гэты верш называецца “Свайму народу” і быў напісаны 29 кастрычніка 1918 г. У каментарах да 4-га тому апошняга збору твораў Паэта сьпецыяльна падкрэсьліваецца тая акалічнасьць, што “вершы 1918-1920 гг. напісаны ў часы, калі Беларусь была пад нямецкай і польскай акупацыяй”, і што “Паэт кліча народ змагацца за сваё вызваленьне, за новае, свабоднае жыцьцё”.

Так-так, значыць, клопат пра вызваленьне толькі ад немцаў і палякаў. Гэта яны і чужынцы. А каго меў на ўвазе Паэт, калі ў гэтым самым творы пісаў:

Паўстань, народ! Для будучыні шчасьце

Ты строй, каб пут ня строіў больш сусед…

Які гэта сусед бясконца “строіць путы” беларусам? Ці не яго гэта Янка Купала называе нават больш моцным словам – непрыяцель? І гэта ўжо ў час, вельмі далёкі ад палякаў і яшчэ далейшы ад немцаў – у 1908 годзе, у прыгаданым вершы-гімне “Беларушчына”. З найвялікшай асалодаю я працытую некалькі радкоў з яго. Зазначу толькі адразу, што ўсе Купалаўскія рэаліі з гэтага твора я ўспрымаю без найменьшай трансфармацыі іх, а так, як ён успрымаў:

Сотні лет непрыяцелем-братам прыбітая,

Зарастаючы зельлем чужым, як лазой сенажаць,

Ты ляжала няпамяці пылам пакрытая,

А народ твой быў змушан маўчаць і табой пагарджаць.

І круцілі цябе, як каму падабалася,

Кожны строіў, наводзіў цябе на свой строй, на свой лад;

Ажно часам жальба, як кляцьба, разлягалася

Ды нячутай ляцела, ўміраючы, ў грудзі назад.

Спаў народ, і ты спала, і ворагі верылі,

Што ніхто не разбудзіць цябе, што заснула навек.

І дзялілі цябе, ўсімі мерамі мерылі, --

Што памерла ўжо ты, – не адзін так казаў чалавек.

Здаецца, усё зразумела. Дарэчы, ледзь ня ўся дарэвалюцыйная паэзія вялікага Купалы была накіраваная перш за ўсё супраць рускага прыгнёту, за Беларусь бяз гэтага “апекуна”. Антырускія матывы – сэрца ўсёй без выключэньня творчасьці геніяльнага паэта. Вось чаму 150 яго твораў дагэтуль забароненыя савецкай цэнзураю, значыць, камуністычнай партыяй, савецкай уладаю. І сярод іх – славутая п’еса “Тутэйшыя”.

Аднак вернемся да складзенага Алесем Разанавым Купалаўскага зборніка. Я з задавальненьнем запісваю “на памяць” сабе “псеўданім” ягонага цэнзара: АТ 07650!

Перабіраю далей стосік паэзіі. А вось выданьне 1979 году, прымеркаванае да 40-годдзя сталінска-гітлераўскай змовы наконт падзелу Польшчы і далейшага лёсу Заходняй Беларусі (і Заходняй Украіны). Выданьне назвалі гучна-лірычна, высакародна – “Покліч долі адзінай. Вершы”. У асноўным тут у нейкае падабенства рыфмы бездапаможна зарыфмавана хадульная сьляпая і глухая, ілжывая публіцыстыка. Яна “ўпарадкаваная ўкладальнікам Петрусём Макалём у тры “элегантныя” разьдзелы. “Краты і сонца” – вершы “барацьбы” заходне-беларускіх паэтаў і вершы спачуваньня і гатоўнасьці “працягнуць руку дапамогі” беларускіх савецкіх паэтаў. “Дзень добры, таварыш” – вершы пра савецкае, з дазволу Гітлера, “вызваленьне” заходніх беларусаў з-пад улады “пачварнага спараджэньня Версальскага дагавору” як “брякнул” тады на ўвесь сьвет пра Польшчу кіраўнік савецкага ўраду Вячаслаў Молатаў.

11 жніўня 1985 году (працяг). “У сузор’і роўных” – гэта такі цяпер статус былой Заходняй Беларусі і наогул усёй Беларусі ў Саюзе ССР. У гэтым разьдзеле зьмешчана нямала “твораў”, што жыўцом прадаюць Беларусь Расіі. Вось Кастусь Кірэенка ў вершы “Беларусь — Расія” гэта робіць так:

…Закаханы я сэрцам

У сьцежкі над Бугам і Сожам.

А чаму ж мне і ў сьне

Чуцён шум падмаскоўных бароў,

Гулкі рокат Нявы

І дыханьне прастораў Паволжа?

Маладзейшы за К. Кірэенку паэт Юрась Сьвірка “ва ўнісон” цытаванаму вышэй Янку Купалу сьпявае:

Колькі помніць мой край,

Бласлаўлялі Маскву.

А жывём з ёй у дружбе

Стагодзьдзяў нямала.

Прад табою, Масква,

Я хілю галаву:

Ты ніколі ў бядзе

Мой народ не кідала.

О, як гэтыя радкі “пераклікаюцца” з Купалаўскімі! “А жывём з ёй у дружбе // Стагодзьдзяў нямала” – кажа пра Маскву Ю. Сьвірка. “Чужак-дзікун, крывёю ўпіўшысь сьвежай, // Запрог цябе ў няволю, ў батракі”, – “закругляе” Юрасеву думку Янка Купала. Можна пазайздросьціць цэнзару АТ 01119! Дагадуе ён спакойна і бестурботна сваіх дзяцей з такімі аўтарамі, з такімі укла­дальнікамі-штукарамі.

Яшчэ “Выбраныя творы” – Янкі Лучыны. Іх падрыхтаваў і выдаў Сьцяпан Майхровіч у 1953 годзе. Аб’ём невялічкі – 2,12 ул.-выд. арк. Многія, нават “дзеячы беларускай культуры” думалі, што гэта ўвесь Лучына. А цяпер мы выпускаем яго аб’ёмам каля 15 аркушаў і бачым, што і гэта яшчэ ня ўвесь Лучына. Як слаба пастаўлена і як марудна разгортваецца і сталее беларускае літаратуразнаўства! І зноў-такі прычыны вымушанага ягонага русафільства. Гэтая хвароба лезе ва ўсе нашыя поры, хутка задушыць канчаткова наш культурна-грамадскі арганізм. Вось і гэтая самая кніжачка якраз напалову складаецца з твораў, напісаных аўтарам па-польску. Аднак у прадмове да яе чытаем, што “Янка Лучына выхаваўся пад жыватворным уплывам перадавой рускай культуры”. І ні слова пра ўплыў на яго польскай культуры! Такая “навуковая аб’ектыўнасьць”, лёгка кажучы, нам ужо моцна абрыдла!