Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

Потым ён iшоў i думаў пра тое, што ранiцай найперш трэба прыгнаць з выпасу свайго Каранара, бо патрэбны будзе. Памерцi не проста, а пахаваць чалавека як мае быць на гэтым свеце таксама не проста... Выяўляецца заўжды, што таго няма, гэтага няма, што ўсё трэба здабываць спешна, пачынаючы ад жалобных убораў i канчаючы дрывамi для памiнак.

Менавiта ў той момант у паветры нешта калыхнулася, нагадала, як было гэта на фронце, аддалены ўдар магутнай выбуховай хвалi, i зямля здрыганулася пад нагамi. I ён убачыў проста перад сабой, як далёка ў стэпе, у тым баку, дзе быў, як ён думаў, саразекскi касмадром, нешта ўзляцела ў неба, усё паўзучы ўгору вогненным смерчам. I знiякавеў - у космас уздымалася ракета. Такога ён яшчэ нiколi не бачыў. Ён ведаў, як усе саразекцы, пра iснаванне касмадрома Сары-Азек-I, было гэта адсюль у кiламетрах сарака цi меней, ведаў, што туды перакiнута асобная чыгуначная лiнiя ад станцыi Тагрэк-Там, i расказвалi нават, што ў тым баку стэпу ўзнiк вялiкi горад з вялiкiмi крамамi, многа разоў чуў па радыё, у размовах, чытаў у газетах пра касманаўтаў, пра касмiчныя палёты. Усё гэта адбывалася недзе паблiзу, ва ўсякiм выпадку на канцэрце самадзейнасцi ў абласным горадзе, дзе жыў Сабiтжан, а горад быў куды далей - нам паўтары сутак язды цягнiком, - дзятва хорам спявала песеньку пра тое, што яны самыя шчаслiвыя дзецi на свеце, таму што дзядзькi касманаўты лятуць у космас з iхняй зямлi, але таму, што ўсё наўкол аэрадрома лiчылася закрытай зонай, Едыгей, жывучы не так далёка ад тых мясцiн, здавальняўся тым, пра што дазнаваўся выпадкам. I вось упершыню бачыў увачавiдкi, як iмклiва ўзнiмалася, неспакойна палымнеючы, асвятляючы акругу трапяткiм святлом, касмiчная ракета ў цёмную, зорную высь. Едыгею стала не па сабе - няўжо ў тым пламеннi сядзiць чалавек? Адзiн цi два? I чаму, пастаянна жывучы тут, ён нiколi раней не бачыў, як ракета ўзлятала, бо колькi ўжо ляталi ў космас, з лiку саб'ешся. Можа, тыя разы караблi адляталi ўдзень? А гэты чаму рвануў ноччу? Спешка якая цi так прызначана? А можа, ён узнiмаецца ноччу, а там адразу трапляе ў дзень? Сабiтжан неяк расказваў, быццам сам там быў, што ў космасе кожныя паўгадзiны ноч змяняе дзень. Трэба параспытаць у Сабiтжана. Ён усё ведае. Надта ж яму хочацца рабiць выгляд, што ўсё ведае, што ён не абы-якi, а самавiты чалавек. У абласным горадзе, бач, робiць. Але не задаваўся б. Навошта? Хто ты ёсць, тым i будзь. "Я з тым быў, з гэтым быў, я яму тое цi гэта сказаў". А Доўгi Эдыльбай расказваў - зайшоў ён неяк да яго на службу. Толькi i бегае, кажа, наш Сабiтжан ад тэлефона да дзвярэй кабiнета ў прыёмнай, толькi паспявае: "Слухаюся, Альжапар Кахармонавiч! Так, Альжапар Кахармонавiч" - i гэтак далей. А той, кажа, сядзiць там у кабiнеце i ўсё кнопкi нацiскае. Так i не пагаварылi памiж сабой толкам. Вось такi ён, кажа, наш зямляк баранлiнскi. Ды бог з iм, такi ўжо ёсць. Шкада толькi Казангапа. Ён жа надта перажываў за сына. Да апошнiх дзён не казаў пра яго нiчога благога. Пераехаў быў у горад да яго жыць, сам жа прасiў, а што выйшла... Ну, гэта ўжо другое.

З такiмi думкамi бавiў Едыгей тую ноч, калi ўбачыў першы раз касмiчную ракету. Доўга сачыў ён за гэтым цудам. I калi вогненны карабель, якi ўсё меншаў, праглынула чорная бездань, ён пакруцiў галавой i пайшоў, несучы ў душы дзiўныя, супярэчлiвыя пачуццi. Захапляючыся ўбачаным, ён у той час разумеў, што яму гэта старонняя справа, хоць i выклiкала яна здзiўленне i нават страх. Успомнiлася разам з тым чамусьцi лiсiца, што прыбягала да чыгункi. Як чулася ёй, калi зашапацеў гэты смерч у небе? Не ведала, мусiць, куды сябе падзець...

Але сам жа ён, Буранны Едыгей, сведка начнога ўзлёту ракеты ў космас, не падазраваў, ды i не мог ён ведаць пра тое, што то быў экстранны, аварыйны вылет касмiчнага карабля з касманаўтам - без усялякiх урачыстасцей, журналiстаў i рапартаў, у сувязi з надзвычайным здарэннем на касмiчнай станцыi "Парытэт", што знаходзiлася ўжо больш як паўтара года на арбiце паводле сумеснай амерыкана-савецкай праграмы, што звалася "Трамплiн". Адкуль Едыгею было ведаць пра ўсё гэта. Не падазраваў ён i пра тое, што гэтая падзея будзе тычыцца i яго, ягонага жыцця, i не проста з выпадку самай цеснай сувязi чалавека i чалавецтва ў iх агульным значэннi, а самым канкрэтным i непасрэдным чынам. Тым больш не ведаў ён i не мог думаць, што колькi часу пасля ўслед за караблём, што стартаваў з Сары-Азека, на другiм канцы планеты, у Невадзе, узняўся з касмадрома амерыканскi карабель з той жа задачай, на тую ж станцыю "Парытэт", на тую ж арбiту "Трамплiн", толькi са зваротным ходам кружэння.

Караблi былi тэрмiнова пасланы ў космас па камандзе, якая паступiла з навукова-даследчага авiяносца "Канвенцыя", што з'яўляўся плавучай базай Аб'яднанага савецка-амерыканскага цэнтра ўпраўлення праграмы "Дэмiвург".

Авiяносец "Канвенцыя" знаходзiўся ў раёне свайго пастаяннага месцазнаходжання - у Цiхiм акiяне, паўднёвей Алявуцкiх астравоў, у квадраце прыкладна на аднолькавай адлегласцi ад Уладзiвастока да Сан-Францыска. Аб'яднаны цэнтр упраўлення - Абцэнупр - у гэты час напружана сачыў за выхадам абодвух караблёў на арбiту "Трамплiн". Пакуль усё iшло паспяхова. Наперадзе былi манеўры па стыкоўцы з комплексам "Парытэт". Задача была найскладанейшая, стыкоўка павiнна была адбывацца не паслядоўна, адна следам за другой з неабходным iнтэрвалам чарговасцi, а адначасова, абсалютна сiнхронна, з двух розных падыходаў да станцыi. "Парытэт" не рэагаваў на сiгналы Абцэнупра з "Канвенцыi" ўжо больш за дванаццаць гадзiн, не рэагаваў ён i на сiгналы караблёў, што iшлi да яго на стыкоўку... Належала высветлiць, што адбылося з экiпажам "Парытэта".

II

Цягнiкi ў гэтых мясцiнах iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

Узбоч чыгункi ў гэтых мясцiнах ляжала вялiкая пустынная пространь Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтага стэпу. У гэтых мясцiнах любая адлегласць вымяралася адносна чыгункi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна...

А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

Ад раз'езда Баранлы-Бураннага да спадчынных найманскiх могiлак Ана-Бейiт было прынамсi кiламетраў трыццаць убок ад чыгункi, ды i то пры ўмове, калi дарога была напрасткi, наўздагад па саразеках. Калi ж не рызыкаваць, каб не заблудзiцца выпадкам у стэпе, дык лепш ехаць звычайнай каляiнай, што ўсцяж чыгункi, але тады адлегласць да могiлак яшчэ пабольшае, давядзецца даваць добрага гаку да павароткi ад Кыйсысайскай падзi на Ана-Бейiт. Iншай дарогi няма. Вось i выходзiць у лепшым выпадку трыццаць вёрст у адзiн канец ды столькi ж у другi. Але акрамя самога Едыгея нiхто з цяперашнiх баранлiнцаў дакладна не ведаў, як туды дабрацца, хоць i чулi пра той старадаўнi Бейiт, пра якi расказвалi ўсялякiя гiсторыi, цi то праўду цi байкi, але самiм не даводзiлася там быць. Нагоды такой не было. За многiя гады гэта быў першы выпадак у Баранлы-Буранным, прыдарожным пасёлку з васьмi дамоў, калi памёр чалавек i мелася быць пахаванне. Да гэтага колькi гадоў таму, калi нечакана памерла дзяўчынка ад грудной задухi, бацькi павезлi яе хаваць да сябе на радзiму, ва Ўральскую вобласць. А жонка Казангапава, старая Букей, ляжала на станцыйных могiлках у Кумбеле - памерла некалi ў мясцовай бальнiцы, ну i вырашылi тады на станцыi i пахаваць. Везцi нябожчыцу ў Баранлы-Буранны не мела сэнсу. А Кумбель - самая вялiкая станцыя ў Сары-Азеках, да таго ж дачка Айзада жыве там ды зяць, няхай i няўдалiца, п'янтос, але ўсё ж свой чалавек. За магiлкай, маўляў, прыглядаць будуць. Але тады жывы быў Казангап, ён сам рашаў, як яму што рабiць.

А цяпер думалi-меркавалi, як быць.

Едыгей, аднак, настаяў на сваiм.

- Ды кiньце вы нявартае гаварыць, - сарамацiў ён маладых. - Хаваць такога чалавека будзем на Ана-Бейiце, там, дзе продкi ляжаць. Там, дзе наказваў сам нябожчык. Давайце ад слоў да справы пяройдзем, рыхтавацца будзем. Дарога няблiзкая. Заўтра як раней з месца рушым...

Усе разумелi - Едыгей меў права прыняць рашэнне. На тым i пагадзiлiся. Праўда, Сабiтжан спрабаваў быў пярэчыць. Падаспеў ён у той дзень спадарожным таварняком, пасажырскiя цягнiкi тут не затрымлiвалiся. I тое, што прыехаў на пахаванне бацькi, хоць i не ведаў, жывы яшчэ той цi не, ужо адно гэта расчулiла i нават узрадавала Едыгея. I былi хвiлiны, калi яны абнялiся i плакалi, пародненыя адным горам i адною скрухай. Едыгей потым дзiвiўся самому сабе. Прыцiскаючы Сабiтжана да грудзей i плачучы, ён не мог справiцца з сабой, усё гаварыў, усхлiпваючы: "Добра, што ты прыехаў, родненькi, добра, што прыехаў!" - нiбыта ягоны прыезд мог падняць Казангапа. I чаму Едыгей так расплакаўся, сам не мог зразумець, нiколi з iм такога не здаралася. Доўга яны плакалi на двары, ля дзвярэй асiрацелай мазанкi. Нешта падзейнiчала на Едыгея. Успомнiлася, што Сабiтжан вырас на ягоных вачах, хлапчуком быў, любiмцам бацькавым быў, вазiлi яго вучыцца ў Кумбельскую школу-iнтэрнат для дзяцей чыгуначнiкаў, як выпадаў вольны час, наязджалi праведаць - то спадарожным саставам, то верхам на вярблюдах. Як ён там у iнтэрнаце, цi не пакрыўдзiў хто, цi не нарабiў чаго брыдкага, ды як вучыцца, ды што кажуць пра яго настаўнiкi... А на канiкулах колькi разоў, захутаўшы ў кажух, везлi верхам па снежных саразеках, у мароз ды завiруху, каб толькi не спазнiўся на заняткi.