Беларусь. Памятное лето 1944 года (сборник) - Коллектив авторов

24. Копыл, И. Нябышына. Акупацыя вачамі падлетка / И. Копыл // Электронный ресурс: www.nv-online.info/by/56/300/10532www.nv-online. info/by/57/300/10763.

25. Кузнецов, И. Партизанское движение: правда и мифы / И. Кузнецов // Уроки Холокоста: история и современность. – Минск, 2009. – Вып. 3.

26. Никифоров, Ю. А. Фальсификация истории Второй мировой войны: к постановке проблемы / Ю. А. Никифоров // Партизанское движение в Беларуси и его роль в разгроме фашистских захватчиков в 1941–1944 гг.: материалы Междунар. конф., 25–26 июня 2009 г. – Минск, 2009. – С. 58–72.

27. Новиков, С. Е. Германская историография истории вооруженного сопротивления в Беларуси (1941–1944 гг.) / С. Е. Новиков // Беларусь. 1941–1945. Подвиг. Трагедия. Память: в 2 кн. – Кн. 1. – Минск, 2010. – С. 235–255.

28. Нордман, Э. Б. Не стреляйте в партизан / Э. Б. Нордман. – Минск, 2007.

29. Павлова, Е. Я. Многогранье всенародной борьбы: отношения партизан с местным населением / Е. Я. Павлова // Беларуская думка. -2014. – № 2. – С. 82–91.

30. Попов, А. Ю. НКВД и партизанское движение / А. Ю. Попов. – М., 2003.

31. Рудзінг, П. А. Навука забіваць. 201 батальён ахоўнай паліцыі і гаўптман Р. Шухевіч / П. А. Рудзінг // ARCHE. – 2013. – № 1(118). – С. 65–85.

32. Рудзінг, П. А. Тэрор і мясцовая калабарацыя ў акупіраванай Беларусі (прыклад 118 ахоўнага батальёна) / П. А. Рудзінг // ARCHE. – 2013. – № 1(118). – С. 99–148.

33. Сидорцов, В. Н. Народ во Второй мировой и Великой Отечественной войне / В. Н. Сидорцов, В. А. Латышева. – СПб., 2005.

34. Тарас, А. Е. Партизаны воевали со своими / А. Е. Тарас // Белгазета. – 2013. – 3 июня.

35. Туронак, Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі / Ю. Туронак. – Вільня, 2006.

36. Шарков, А. В. Карательная политика государства в отношении лиц, сотрудничавших с нацистским режимом в годы Великой Отечественной войны / А. В. Шарков // Беларусь и Германия: история и современность: мат. Междунар. конф. – Вып. 11. – Т. 1. – Минск, 2013. -С. 36–47.

Аграрная палітыка нацыстаў у Заходняй Беларусі (1941–1944 гг.): гістарыяграфія пытання ў працах замежных даследчыкаў

С. Л. КАЗЛОВА (Минск)

Пытанне эканамічнай палітыкі нацыстаў на тэрыторыі акупаванай Заходняй Беларусі не было прадметам спецыяльнага разгляду ў навуковым асяродку замежных гісторыкаў Хутчэй яго разглядалі ў кантэксце іншых тэм, закранаючы толькі некаторыя асноўныя аспекты. Між тым без яго глыбокага вывучэння і аналізу немагчыма казаць аб аб’ектыўным і поўным асвятленні гісторыі Другой сусветнай вайны. Неабходна адзначыць, што ў працах замежных навукоўцаў вельмі рэдка засяроджваецца ўвага на адрозненнях эканамічнай палітыкі акупантаў, тым больш палітыкі аграрнай, ў розных рэгіёнах акупаванай Беларусі.

Замежную гістарыяграфію, якая закранае праблемы аграрнай палітыкі нацыстаў на тэрыторыі Заходняй Беларусі, мы можам падзяліць на англа-амерыканскую, нямецкую, польскую, украінскую і расійскую.

У канцы 1950 – пачатку 1960-х гг. ў ЗША з’яўляюцца першыя навуковыя працы, прысвечаныя гісторыі падзей Другой сусветнай вайны на Усходнім фронце. Тэта тлумачыцца тым, што значная колькасць дакументальных нямецкіх трафейных матэрыялаў была вывезена амерыканцамі і недаступна гісторыкам іншых краін. Американская і англійская гістарычная навука не была абцяжарана ніякімі складанасцямі для крытычнага паказу падзей.

У 1957 г. свет пабачыла значная навуковая праца, фундаментальнае даследаванне амерыканскага гісторыка А. Даліна [1]. Аўтар піша, што прычынай эканамічнай палітыкі на усходзе Берлін называў «карысць для нямецкай дзяржавы і народа». Усходнія тэрыторыі павінны былі забяспечваць Германію прадукцыяй сельскай гаспадаркі. Канцэпцыя «Grossraum» («Вялікай прасторы») абмяжоўвала эканамічныя функцыі «больш нізкіх» абласцей, да якіх належаў СССР, элементарнымі галінамі эканомікі. Спажыванне на Усходзе павінна было скараціцца, каб Германія не мела абмежаванняў у аграрнай прадукцыі – вось, па меркаванні гісторыка, той ключавы пункт, на якім грунтаваліся нямецкія мерапрыемствы і нямецкая эканамічная палітыка. Асобнай праблемай гісторык называе адсылку остарбайтэраў у Германію, у выніку чаго на вёсцы змяншалася колькасць працоўных рук. Перад акупацыйнымі ўладамі, па меркаванні амерыканскага даследчыка, паўставалі дылемы: хто павінен больш спажываць аграрнай прадукцыі – Вермахт ці грамадзянскае насельніцтва Германіі? Чаму аддаць перавагу – сельскагаспадарчай вытворчасці ці максімальнай адсылцы працоўных у Германію? На гэтыя пытанні, як лічыць амерыканскі гісторык, ніколі не меўся аўтарытэтны і канчатковы адказ, меліся толькі кампрамісы, якія ажыццяўляліся пад ціскам некаторых уладных груповак сярод нямецкага вышэйшага кіраўніцтва.

Амерыканскі даследчык Н. Вакар у сваёй навуковай працы [2], якая выйшла ў свет у 1956 г., робіць спробы разгляду дзейнасці беларускіх мясцовых органаў улады ў сельскай мясцовасці падчас нацысцкай акупацыі. Увагу ён удзяляе таксама нямецкай палітыцы ў сферы эканамічнай вытворчасці, аграрнай рэформы А. Розэнберга, рэквізіцыі харчавання ў беларускага вясковага насельніцтва.

Для нашых даследчыкаў цікавае сучаснае навуковае даследаванне амерыканскага гісторыка, спецыяліста па мадэрнай гісторыі Цэнтральнай і Усходняй Еўропы Ц. Снайдэра [3], якое было пераведзена на беларускую мову і выйшла ў свет у 2013 г. Акрамя шматлікіх пытанняў таталітарызму, нацыяналізму і Халакосту, у дадзеным даследаванні аўтар удзяляе ўвагу таксама эканамічнаму выкарыстанню нацыстамі тэрыторыі Савецкага Саюза, у тым ліку Беларусь Ён сцвярджае, што савецкія тэрыторыі былі «адзіным надзейным пастаўшчыком харчавання» для нацысцкай Германіі і яе саюзнікаў. Гісторык дае кароткую характарыстыку плана «Ост», робіць выснову, што «ў доўгатэрміновай перспектыве план прадугледжваў захоп сельгасугоддзяў, знішчэнне тых, хто працаваў на іх і засяленне іх немцамі». Некаторую ўвагу гісторык ўдзяляе пытанню так званага плана голаду, які быў распрацаваны для будучых акупаваных усходніх тэрыторый яшчэ ў маі 1941 г. На думку аўтара, нацысты зыходзілі з таго, што падчас вайны і пасля яе завяршэння нямецкая армія і грамадзянская акупацыйная адміністрацыя павінны былі існаваць за кошт прадукцыйных рэсурсаў, адабраных у мясцовага насельніцтва. Аўтар падкрэслівае, што тэрор голадам і каланізацыя былі сутнасцю нямецкай акупацыйнай палітыкі на тэрыторыі Беларусі.

Англійскі даследчык А. Кей ў сваім навуковым даследаванні [4] на падставе архіўных крыніц паказвае эвалюцыю поглядаў нацысцкага кіраўніцтва на выпрацоўку стратэгіі эканамічнай эксплуатаций На яго думку, толькі са золением аграрна-эканамічных і больш шырокіх стратэгічных аргументаў па пашыранай эксплуатацыі еўрапейскай часткі Савецкага Саюза прапанова абмежаванай ваеннай аперацыі супраць СССР ператварылася ў «вайну на вынішчэнне» і кампанію па заваяванню «жыццёвай прасторы, зерня і сыравіны».

Нямецкія даследчыкі ў апошнія дзесяцігоддзі вельмі актыўна пачалі вывучаць гісторыю нацысцкай акупацыі Беларусі, выкарыстоўваючы пры гэтым новыя матэрыялы германскіх архіваў. У даследаванні [5] пад рэдакцыяй навуковага дырэктара Цэнтра ваенна-гістарычных даследаванняў у Пацдаме гісторыка Р.-Д. Мюлера сцвярджаецца, што тэарэтычная падрыхтоўка для магчымага эканамічнага выкарыстання савецкай эканамічнай прасторы была праведзена нацыстамі задоўга да пачатку вайны, пры гэтым выкарыстоўваліся савецкія статыстычныя распрацоўкі. Асноўнай дылемай нямецкай аграрнай палітыкі, якая стала відавочнай ужо пры планаванні і не магла вырашыцца да самага канца, называецца канфлікт паміж эканамічным прагматызмам і ідэалагічнымі ўстаноўкамі. У даследаванні сцвярджаецца, што закон аб новым аграрным парадку, у аснове якога была ліквідацыя калгаснай сістэмы і пераход да індывідуальнага землекарыстання, не адносіўся да тых тэрыторый, якія да 1939 г. не належалі Савецкаму Саюзу, таму што тут нешматлікія калгасы распаліся адразу з пачаткам вайны.

Як піша гісторык И. Шлотц у сваей кнізе [6], тэрор і прапаганда з’яўляліся двума бакамі нямецкай акупацыйнай палітыкі. Прымус да працы, крывавае падаўленне непакорлівых і знішчэнне не гарантавалі забеспячэння нямецкага панавання. Прапаганда выкарыстоўвалася дзеля таго, каб зрабіць беларускае насельніцтва лаяльным і пакорлівым. Нямецкая прапаганда базіравалася на канкрэтных мэтах грамадзянскай адміністрацыі: беларускае насельніцтва павінна было падтрымліваць акупацыйныя ўлады ў барацьбе з партызанамі, а таксама пастаўляць сельскагаспадарчую прадукцыю.

У сваёй навуковай працы [7] нямецкі гісторык X. Герлах паказвае шматлікія аспекты ваенна-эканамічнага рабавання захопленай тэрыторыі Беларусі. Аўтар сцвярджае, што Беларусь адразу трапіла ў сферу дзейнасці ваеннай адміністрацыі, якая была прадстаўлена гаспадарчай інспекцыяй, гаспадарчымі камандамі і гаспадарчымі групамі, якія актыўна выкарыстоўвалі яе прадукцыйныя рэсурсы. На думку аўтара, аддзелы сельскай гаспадаркі акружных камісарыятаў атрымлівалі распараджэнні непасрэдна з «усходняга міністэрства» і адказвалі перад ім за іх выкананне. Аўтар лічыць, што ідэю болып інтэнсіўнага выкарыстання захопленай вытворчасці было магчыма ажыццявіць праз змяненні ў арганізацыі сельскагаспадарчых работ, праз зацікаўленасць селяніна ў павышэнні вытворчасці сельскагаспадарчых прадуктаў, праз пашырэнне плошчы ворнай зямлі і г. д. Значны ўплыў на скарачэнне вытворчасці, як адзначае ў сваёй працы Герлах, на тэрыторыі Беларусі аказвалі партызаны.