Буранны паўстанак (на белорусском языке) - Чингиз Айтматов

Доўгi Эдыльбай глянуў туды, куды паказваў Едыгей.

- Цi праедзе твой экскаватар? - спытаў Жумагалi.

- Ды праедзе, чаму ж не!

- А я кажу, хопiць здзекавацца! Паехалi на раз'езд! - закрычаў Сабiтжан.

- Якi над табой здзек? Гэта ж здзек будзе, калi нябожчыка прывязем назад, - сказаў яму Жумагалi. - Ты сам падумай.

Усе змоўклi.

- Вось што, вы як хочаце, - сказаў Жумагалi, - а я паеду магiлу капаць. Трэба выкапаць яму як глыбей. Пакуль яшчэ час ёсць. Да цемнаты.

I Жумагалi, завёўшы экскаватар, вырулiў на абочыну i пакiраваў на пагорак, а адтуль - на строму. Туды ж пайшоў i Доўгi Эдыльбай, за iм - на Каранары Буранны Едыгей.

Каршун раптам убачыў, як людзi заварушылiся на строме. Адна з машын пачала торгацца, выграбаючы зямлю i складваючы яе горбай каля сябе, як суслiк ля нары. Тым часам ззаду падпаўзаў трактар з прычэпам. У iм усё гэтак жа сядзеў чалавек каля нечага, загорнутага ў белае.

Каршун зразумеў, што гэтыя прышлыя доўга будуць заставацца на строме, капаючыся ў зямлi. Яму нiчога не заставалася, як зрабiць у небе круг, кiруючыся блiжэй да забароннай зоны, каб пацiкавiцца, што робiцца там, дзе быў касмадром.

А там ужо другiя суткi iшла бесперапынная работа. Удзень i ўночы. Увесь гэты раёй ноччу быў ярка асветлены сотнямi магутных пражэктараў. Было святлей, чым удзень. Дзесяткi цяжкiх i лёгкiх спецыяльных машын, а таксама людзей: вучоных i iнжынераў рыхтавалi аперацыю "Абруч".

Антыспадарожнiкi, прызначаныя для знiшчэння лятальных апаратаў у космасе, стаялi, гатовыя да пад'ёму, на асобай пляцоўцы касмадрома. Паводле ўзгаднення ОСВ-7 яны былi замарожаны да асобнай дамоўленасцi, гэтак жа, як падобныя сродкi з амерыканскага боку. Цяпер яны знаходзiлi сабе новае прымяненне ў сувязi з экстраннай праграмай па ажыццяўленню транскасмiчнай аперацыi "Абруч". Такiя ж ракеты-робаты рыхтавалiся да сiнхроннага запуску паводле аперацыi "Абруч" i на амерыканскiм касмадроме Невада.

Час старту ў саразенскiх шыротах прыпадаў на восем гадзiн вечара. Роўна ў восем нуль-нуль ракеты павiнны былi стартаваць. Паслядоўна, з iнтэрваламi ў паўтары хвiлiны, у дальнi космас павiнны былi памкнуць дзевяць саразекскiх антыспадарожнiкавых ракет, прызначаных утварыць у плоскасцi "Захад-Усход" пастаяннага дзеяння абруч наўкол зямнога шара супроць пранiкнення iншапланетных лятальных апаратаў. Невадскiм ракетам-робатам належала ўстанавiць такi ж абруч "Поўнач- Поўдзень".

Дакладна ў тры гадзiны дня на касмадроме Сары-Азек-1 уключылася кантрольна-перадпускавая сiстэма "Пяцiхвiлiнка". Праз кожныя пяць хвiлiн на ўсiх экранах i табло, па ўсiх службах i каналах успыхвалi сiгналы, якiя дублiравалiся гукам: "Да старта чатыры гадзiны пяцьдзесят пяць хвiлiн! Да старта чатыры гадзiны пяцьдзесят хвiлiн..." За тры гадзiны да старта павiнна была ўключыцца сiстэма "Хвiлiнка".

Блiзка таго часу арбiтальная станцыя "Парытэт" паспела перамянiць параметры свайго месцазнаходжання ў космасе, i адначасова былi пераведзены на другi код каналы радыёсувязi бартавых сiстэм станцыi, каб выключыць усялякую магчымасць кантактаў з парытэт-касманаўтамi 1-2 i 2-1.

А мiж тым дарэмна, нiкiм не пачутыя, з сусвету iшлi бесперапынныя радыёсiгналы парытэт-касманаўтаў 1-2 i 2-1. Яны роспачна прасiлi не перарываць з iмi сувязь. Яны не аспрэчвалi рашэнне Абцэнупра, прапаноўваючы яшчэ i яшчэ раз вывучыць праблемы магчымых кантактаў з леснагрудскай цывiлiзацыяй, маючы найперш на ўвазе iнтарэсы зямлян; яны не настойвалi, згаджаючыся чакаць i рабiць усё, каб iх знаходжанне на планеце Лясныя Грудзi служыла на агульную карысць, але яны пярэчылi супраць аперацыi "Абруч" - супраць той глабальнай самаiзаляцыi, што вяла, як яны лiчылi, да непазбежнай гiстарычнай i тэхналагiчнай руцiны чалавечага грамадства, на пераадоленне якой спатрэбяцца тысячагоддзi... Але было позна ўжо... Нiхто на свеце не чуў iх, нiхто не здагадваўся, што ў сусветнай прасторы чалавечыя галасы моляць паслухаць iх.

Тым часам на касмадроме Сары-Азек-1 ужо ўключылася сiстэма "Хвiлiнка", няўмольна адлiчваючы наблiжэнне старту паводле аперацыi "Абруч".

Каршун, зрабiўшы чарговы аблёт, зноў паявiўся над стромай Малакумдычап. Людзi там былi занятыя сваёй справай - яны завiхалiся з рыдлёўкамi. Экскаватар ужо накапаў вялiзную горбу зямлi. Цяпер ён запускаў коўш глыбока ў яму, выграбаючы апошнюю меру грунту. Неўзабаве ён перастаў торгацца i адсунуўся ўбок, а людзi пачалi корпацца на дне ямы. Вярблюд быў на тым жа месцы, а рыжы сабака некуды знiк. Дзе ён мог быць? Каршун падляцеў блiжэй i, апiсваючы плаўны круг над абрывам, убачыў, што рыжы сабака ляжыць пад прычэпам. Сабака адчуваў сябе на выгодзе, яму нiякай справы не было да каршуна. Колькi лятаў сёння над iм, а ён нi разу нават галавы не падняў да неба. Суслiк i той, устаўшы стырчма, думае пра небяспеку. А сабаку хоць бы што, пры людзях нiчога не баiцца. I клопатаў яму няма. Каршун завiс на iмгненне, выцiснуў з сябе, нiбы дражнячыся, цi то воклiч, цi то крык. Злаваўся на сабаку...

Едыгей узняў галаву. "Зноў белахвост, усё той жа. Ужо каторы раз над галавой. Бач, як добра яму, плыве сабе, гуляе".

З дна ямы падаў голас Доўгi Эдыльбай:

- Ну што, Едыке, паглядзi, капаць яшчэ цi даволi?

Едыгей хмура схiлiўся над краем ямы.

- Бадай што даволi, толькi ўнiзе трохi трэба шырэй узяць.

Ён узяў малую канiстру з вадой i, адышоўшы за экскаватар, зрабiў амавенне, як гэта i трэба было перад малiтвай. I тады на душы ў яго паспакайнела - няхай не давялося пахаваць Казангапа на Ана-Бейiце, але затое не будзе ганьбы. Цяпер трэба неяк пастарацца вярнуцца на Баранлы-Буранны да цеменi. Абяцалi вярнуцца не пазней шасцi. А вось палова пятай ужо. I наперадзе яшчэ пахаванне i зваротны шлях. Гадзiны дзве зойме. Памiнкi будуць познiм вечарам. Але не хаваць жа чалавека абы-як.

I ён пачаў рыхтаваць сябе да апошняга рытуалу. З-за экскаватара Едыгей выйшаў да людзей з урачыстым, самавiтым выразам на твары, важна i задуменна разгладжваючы бараду.

- Сын памерлага раба божага Казангапа Сабiтжан, стань з левага боку ад мяне, а вы чацвёра прынясiце цела на край магiлы, пакладзiце нябожчыка галавой на захад сонца, - сказаў ён урачыстым голасам. I калi ўсё было зроблена, дадаў: - А цяпер станем тварам да свяшчэннай Каабы. Хай будуць вашыя далонi прад вачмi, думайце пра бога, каб словы i думкi вашыя былi пачутыя iм у гэты час.

Нiякага знаку нязгоды не пачуў ён у адказ. I быў тым задаволены, бо маглi б сказаць: кiнь, стары, галаву дурыць, ты ж не мула. Час i так падганяе.

Перш чым пачаць правiць звычай, кланяючыся перад тым направа i налева, а потым зямлi i небу - у знак падзякi тварцу за трывалае збудаванне асноў гэтага свету, сярод якiх чалавек пачувае сябе не выпадковым i не сiрочым, а нараджаецца i знiкае з урачыстай непарушнасцю ўзнiкнення i скону дня i ночы, зноў жа ўбачыў Буранны Едыгей каршуна-белахвоста. Той вiсеў у небе, ледзь шавелячы крыламi, але так толькi здавалася, бо ён плыў, робячы прызначаныя сабе кругi. Нiбы ўзнiмаў на тыя кругi i Едыгееву думку.

А ўнiзе на краi ямы, што зеўрала пустатой, ляжаў на насiлках загорнуты ў белую кашму Казангап. Гаворачы напаўголаса тое, што прызначана на такi час гаварыць усiм i кожнаму, сёння, заўтра i наперад аж да скону гэтага свету, аднолькавым чынам i для тых, каму яшчэ толькi суджана нарадзiцца, - гаворачы напаўголаса тое, што было завяшчана прарокамi, Буранны Едыгей разам з тым iмкнуўся дапоўнiць яго ўласнымi думкамi, што мелi пачатак ва ўласнай душы i ўласным вопыце. Бо недарма жыве, што нi кажы, чалавек на свеце.

"Калi ты i праўда чуеш, о божа, маю малiтву, якую паўтаралi дзяды i прадзеды, калi ты чуў iх, дык пачуеш i мяне. Адно другому не будзе перашкаджаць.

Вось мы стаiм тут, на Малакумдычапскай строме каля выкапанай Казангапавай магiлы - бязлюдным i дзiкiм месцы, таму што не ўдалося пахаваць нам яго на спадчынных могiлках. А каршун у небе глядзiць на нас, калi стаiм мы з раскрытымi далонямi i развiтваемся з Казангапам. Ты, вялiкi, калi ты ёсць, прабач нам i прымi нябожчыка, раба твайго, лiтасцiва, i калi ён таго заслугоўвае, прызнач душы ягонай вечны супакой. Усё, што ад нас залежала, мы пастаралiся зрабiць. Астатняе за табой!

А цяпер, калi ўжо я звяртаюся да цябе, паслухай мяне, пакуль я яшчэ жывы i магу мыслiць. Людзi толькi i робяць, што просяць цябе - пашкадуй, памажы, не дай у крыўду! Надта многа чакаюць ад цябе з любога выпадку - i важнага, i мiзэрнага. Забойца i той жадае ў душы, каб ты абаранiў яго. А ты ўсё маўчыш. Цяжка табе, разумею, маленням нашым няма канца. А ты адзiн. Я ж нiчога не прашу. Я толькi хачу сказаць у такi час, што я думаю.

Скрушлiва ў мяне на душы яшчэ i таму, што спадчынны могiльнiк наш, дзе знайшла супакой Найман-Ана, цяпер нам недаступны. А таму хачу я, каб i мне суджана было ляжаць на гэтым месцы, на Малакумдычапе, дзе ступала нага яе. Няхай будзе так, каб ляжаць мне побач з Казангапам, якога мы хаваем цяпер. I калi праўда, што душа пасля смерцi перасяляецца ў нешта, дык навошта мне быць мурашом, хацелася б мне абярнуцца ў каршуна-белахвоста. Каб лятаць, вунь як той над саразекамi, i глядзець не наглядзецца на зямлю сваю. Вось i ўсё.