Тэўтонскi ордэн - Ад Ерусалiма да Грунвальда (на белорусском языке) - А Кравцевич

Выйграваў той, хто здолеў сканцэнтраваць сiлы, нечакана ўдарыць i адысцi са здабычай i палоннымi, пакуль вораг не арганiзаваў адпор. Другi варыянт: вызнаць цi прадугледзець час i накiрунак паходу ворага, сабраць у пэўным месцы большыя сiлы i нанесцi яму паразу ў сустрэчным баi цi ў пагонi.

Вялiкую ролю адыгрываў фактар нечаканасцi. Войска збiралi тайна i трымалi ў сакрэце месца выправы. Часам спецыяльна распаўсюджвалi чуткi аб намеры напасцi на адну вобласць, а iшлi зусiм у другую. Iснавала добра арганiзаваная служба памежнай варты i разведкi з абодвух бакоў. Для выведаў выкарыстоваўвалiся вандроўныя манахi i гандляры. Аднак нечаканыя напады ўдавалiся часта. Пакуль збiралi войска, арганiзоўвалi абарону, праходзiў пэўны час. Той, хто нападаў, з самага пачатку меў перавагу ў iнiцыятыве. У выпадку, калi жыхары аказвалiся папярэджанымi, яны хавалiся па замках са сваёй рухомай маёмасцю. Часам дзякуючы нечаканасцi ўдавалася захапiць i замак. Нягледзячы на амаль пастаянны стан вайны, у тыя часы не трымалi ў адным месцы вялiкага войска па той простай прычыне, што яго немагчыма было пракармiць.

У вынiку безупыннай вайны памiж дзяржавамi ўтварылася амаль незаселеная прыгранiчная паласа. Жыццё тут было вельмi небяспечным - пастаянна праходзiлi вайсковыя атрады, гурты рабаўнiкоў, сядзелi засады.

У канцы ХIII ст. адбылося паўстанне ў Натангii, Самбii i Судовii, але крыжакам удалося задушыць яго ў самым пачатку праз здраду.

На Лiвонii разрастаўся канфлiкт ордэна з рыжскiм архiбiскупам. Апошнi разам з рыжанамi заключыў дагавор з вялiкiм князем Вiценем i той прыняў непасрэдны ўдзел у гэтай барацьбе. У 1298 г. ён разбiў лiвонскiх рыцараў, прычым у бiтве загiнуў лiвонскi ландмайстар. Толькi падмога кёнiгсбергскага комтура прымусiла лiцвiнаў выйсцi з Лiвонii.

Хохмайстар Готфрыд фон Гогенлоэ вырашыў у 1303 г. перанесцi сталiцу Тэўтонскага ордэна ў Прусiю. Яго выбар паў на Мальбарк (цi Марыенбург) на рацэ Нагаце. Перанос сталiцы ў Прусiю быў цалкам лагiчным, бо менавiта ў Прыбалтыцы для ордэна адкрывалiся найабшырнейшыя перспектывы. Тут хапала земляў для заваёвы, непадалёк знаходзiлася Германiя (не тое, што ў Палестыне), адкуль заўсёды можна было атрымаць хуткую дапамогу. Намер Гогенлоэ ажыццявiў яго наступнiк Зыгфрыд фон Фойхтванген.

У пачатку XIV ст. ордэн панаваў над Прусамi, Курляндыяй, Семiгалiяй, часткай Лiвонii, некалькiмi паветамi Жамойцi. У яго шэрагi ахвотна ўступала як шляхта, так i буйныя феадалы. Тут можна было атрымаць уладу, ганаровую пасаду i немалы матэрыяльны набытак. Суровы статут не вытрымлiваў выпрабавання багаццем i ўладай. Ордэн ужо нельга было назваць зборам аскетаў i фанатыкаў-хрысцiянаў.

Адразу пасля абрання хохмайстар Зыгфрыд фон Фойхтванген у 1309 г. выехаў у Прусiю да Мальбарка. Пасада прускага ландмайстра стала непатрэбнай, хохмайстар зрабiў Генрыха фон Плотцке вялiкiм комтурам i даручыў нагляд над жыўнасцю i суднаходствам. Вялiкi комтур жыў пры двары хохмайстра гэтак жа, як вялiкi скарбнiк. Прускi маршал рэзiдаваў у Кёнiгсбергу, вялiкi шпiтальнiк - у Эльбланiу, вялiкi шатны - у Хрыстбурзе.

Тэўтонскi ордэн у гэты час настолькi ўверыўся ў сваёй моцы, што, не спыняючы валкi з Лiтвою, увязаўся ў доўгую i крывавую вайну з Польшчай за Памор'е (1309-1343 гг.). Тут ужо не было гаворкi аб барацьбе з нявернымi. Крыжакi ваявалi за хрысцiянскiя землi з канкрэтнай мэтай - захапiць ласы кавалак зямлi i напрамую злучыцца з нямецкiмi землямi. Валоданне Памор'ем давала гарантыю пастаяннай сувязi з Германiяй па сушы.

На валоданне паморскiм княствам прэтэндавалi акрамя ўласных князёў яшчэ брандэнбургскiя маркграфы i польскiя каралi. У 1294 г. кароль Пжэмыслаў усталяваў на Памор'i польскую ўладу. Аднак праз два гады яго неспадзеўкi заспелi i забiлi брандэнбуржцы. Барацьбу за Памор'е прадоўжыў Уладзiслаў Лакетак. Тым часам брандэнбургскiя маркграфы ўзялi ў германскага iмператара прывiлей на сваё валоданне Памор'ем (1295 г.). Не могучы сваiмi сiламi адабраць гэтую зямлю, Лакетак звярнуўся за дапамогай да Тэўтонскага ордэна. Паводле ўмовы крыжакi абавязалiся баранiць ад брандэнбуржцаў гданьскi замак. Праз год яны павiнны былi атрымаць плату i пакiнуць Гданьск. Выканаўшы справу - з поспехам абаранiўшы замак, браты-рыцары ў наступным годзе запатрабавалi плату. Лакетак заплацiць не змог. Тады крыжакi закавалi ў кайданы палякаў, якiя былi ў замку, а праз некаторы час выразалi польскую залогу ў горадзе i авалодалi iм. Затым ордэн заплацiў адступнога (10 тыс. грыўнаў) брандэнбуржцам i тыя адмовiлiся ад сваiх правоў на Памор'е на карысць ордэна. Гэта адбылося ў вераснi 1309 г. У 1311 г. iмператар зацвердзiў не толькi гэтую куплю, але i будучыя набыткi ордэна на Памор'i. Крыжакi даволi хутка здабылi паморскiя замкi. Адны захапiлi сiлай, iншыя паддалiся без бою. Больш за iншых супрацiўлялася польская залога ў Швецы, але i яна ўрэшце здалася. Ордэн стаў гаспадаром абодвух берагоў Вiслы, пачынаючы ад Польшчы i да ўпадзення ў Балтыйскае мора.

Не спынялася вайна з Вялiкiм Княствам Лiтоўскiм. Вось некалькi эпiзодаў з яе. У 1305 г. вялiкi князь Вiцень сабраў нараду з найважнейшых паноў. Самбiйскi войт Пiлiп фон Голанд якраз напаў на Лiтву i памiж iншымi спалiў дзве вёскi вялiкага князя.

Той, разгневаны, кiнуўся ў пагоню з усiмi прысутнымi панамi. Крыжакi ўжо далёка ад'ехалi, таму былi бяспечнымi. Адзiн рыцар вёў войска, астатнiя, зняўшы зброю, вольна ехалi ззаду. Тут на iх ударыў вялiкi князь. Адразу быў забiты сын войта. Голанд, схапiўшы дзвюма рукамi меч, знёс галаву лiцвiну, але i сам палёг разам з iншымi рыцарамi.

Лiвонскiя крыжакi збудавалi ў вусцi Дзвiны замак i пачалi кантраляваць гандаль на рацэ, чым яшчэ ўзмацнiлi канфлiкт з Рыгай. Бiскупы з Лiвонii напiсалi да папы рымскага вялiкую скаргу на ордэнцаў. Рыцараў абвiнавачвалi ў розных грахах: ад забойства хрысцiянаў да дабiвання сваiх жа братоў-рыцараў, параненых у баi, i спальвання iх целаў па ўзору паганаў.

Актыўныя баявыя дзеяннi адбывалiся на берагах i водах Нёмана. Комтур Рагнеты прыдумаў збудаваць вялiкi i высокi карабель - сапраўдны плывучы замак - i паплыў на iм па Нёману ў выправу. Аднак карабель сеў на мель. Палiць яго было шкада (шмат каштаваў сродкаў i сiлаў), комтур спадзяваўся з часам вывесцi судна на глыбокую ваду. Пакiнуўшы на варце чатырох лучнiкаў, пайшоў за падмогай. Лiцвiны акружылi карабель на лодках. У гэты час ён неяк сышоў з мелкага месца i паплыў па цячэнню. Лучнiкi бесперапынна адстрэльвалiся з высокiх бартоў, аднак былi забiтыя, а карабель спалены.

Вайну з Лiтвой у гэтыя часы арганiзоўвалi галоўным чынам вялiкi маршал i комтуры пагранiчных замкаў. Хохмайстар быў заняты справамi з Польшчай. Цяжкую страту панёс ордэн у 1320 г. - загiнуў вялiкi маршал Генрых фон Плотцке. Пад час выправы да Меднiкаў, што на Жамойцi, ён быў акружаны лiцвiнамi i жамойтамi. Маршал з боем адступаў па адзiнай свабоднай дарозе, але яна аказалася перакрытаю ссечанымi дрэвамi. У роспачнай бойцы загiнулi разам з маршалам 20 рыцараў i шмат коннiцы. Памiж палоннымi быў самбiйскi войт. Яго, па паведамленню ордэнскага хранiста, у поўнай зброi прывязалi на канi i спалiлi жыўцом на ахвяру паганскiм багам. Немалыя страты крыжакам нанёс выдатны ваенны правадыр Давыд Гарадзенскi, зяць вялiкага князя Гедымiна.

Лiцвiны хадзiлi паходамi не толькi ў Прусiю, але i на Польшчу. Кароль Уладзiслаў Лакетак, уважаючы крыжакоў за галоўнага ворага, павёў палiтыку на саюз з Вялiкiм Княствам. Ён выправiў да Гедымiна паслоў з прапановай мiру i просьбай рукi яго дачкi Альдоны для свайго сына Казiмiра. Гедымiн даў згоду i ў якасцi пасага дачкi выпусцiў тысячу палонных палякаў.

Лакетак, не чакаючы сканчэння перамiр'я з крыжакамi (да Божага нараджэння 1326 г.), пачаў грамiць iх саюзнiкаў. Спачатку спустошыў землi мазавецкага князя. Затым надышла чарга маркграфства Брандэнбургскага. У 1326 г. разам з лiтоўскай падмогай на чале з Давыдам Гарадзенскiм палякi спустошылi ваколiцы Франкфурта-над-Одэрам. На адваротнай дарозе на прывале Давыд быў забiты ў спiну адным мазавецкiм шляхцiцам. Крыжакi ў 1327 г. разам з мазавецкiм князем Вацлавам спустошылi Куявы. На наступны год Лакетак зноў з лiтоўскай падмогай ваяваў Хэлмiнскую зямлю, а крыжакi з мазурамi хадзiлi на Куявы, дзе пацярпелi паразу. У 1341 г. пад час аблогi аднаго з крыжацкiх замкаў стрэлам з гарматы быў забiты вялiкi князь Гедымiн. Вайну з ордэнам прадоўжылi яго сыны Альгерд i Кейстут. На той жа год крыжакi захапiлi Добжынь. Польскi кароль, атрымаўшы падмогу з Аўстрыi, Лiтвы, Вугоршчыны, пайшоў на Хэлмiнскую зямлю. Аднак ордэнскае войска не давала яму пераправiцца праз раку Дрвенцу. Кароль 10 дзён стаяў на адным беразе, крыжакi - на другiм. Нарэшце палякi знайшлi новы брод. Каля яго затаiлася некалькi вайсковых аддзелаў, астатнiя пайшлi берагам да Броднiцы, ордэнскiя войскi iшлi паралельным курсам па другiм беразе. Схаваныя войскi Лакетка перайшлi раку i дымам падалi ўмоўны знак каралю, той рэзка павярнуў войска i на ўсю моц паiмчаў да броду. Крыжакi таксама павярнулi, але iх цяжкiя конi не паспелi за лягчэйшымi польскiмi i вугорскiмi, пераправа адбылася. Хохмайстар адступiў да Голуба. Было заключана перамiр'е, спрэчкi вырашылi перадаць на суд чэшскага i вугорскага каралёў. Тады ж заключылi перамiр'е i з Лiтвой - ордэн абавязаўся вярнуць заваяваную частку Жамойцi.