Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
Новкъа ваккха Шаляпин ша машен тIе вуьгуш, уллохь цхьа а воцчохь, пхьарс лаьцна, сацийра Зеламхас:
– Цундела, Федор, ахь илли олуш тхан дегнаш кIадделлера алий, тхох ма кхардалахь. Иза цхьаьнгга а ма дийцалахь. Федора илли олуш, Зеламха а, цуьнан накъостий а, дегнаш а кIадделла, зударех тарбелла хилла бохуш, мостагIий кхаьрдар бу тхох. ХIан, хьан некъ дика хуьлда…
Шаляпин, машена хьала а ваьлла, шен метта охьахиира. Шоферо тIам хьовзийча, шозза-кхузза йиш хаьлла хьоршамаш а тоьхна, Iаьржа кIур тесна, йегош болх бан йолайелира машен.
ЧIожахь, некъо голатухучохь, машен къайлайаллалц шайна тIаьхьахьоьжучу Зеламхе куьйгаш лестадора пассажираша.
3
Вербицкийн отрядо, масех декъе а йекъайелла, меттигерчу гарнизонашкарчу салтийн гIоьнца массо а агIop операци йора, цхьана а дийнахь са ца доIуш. Церан коьрта ницкъаш Нохчийчоьнан а, ГIалгIайчоьнан а лаьмнашка хьовсийнера. ЦIopxexь диннарг дора цара шаьш дIакхаьчначохь массанхьа а. Обаргаш, къуй, талорхой, герз лоьху шаьш бохуш, цкъа хьалха цIенойх хьовсу бохуш, бахьана а хIиттош, бахархойн миска бахамаш талабора салташа а, гIалагIазкхаша а, шаьш лоьхурш ца карийча, бехк-гуьнахь а доцу миска нах лоьцура, тIаьххьара а йерриг йурт йа цхьадолу цIенош дагадора.
Тутмакхех йуьзнера областера йерриг а набахтеш. TIe, лоьцучарна меттиг мукъабаккха, суд йина олий, цхьа бахьана а лелош, хенаш йетташ, Россин къилбаседа губернешка а, Сибрех а дIахьийсабора бIеннаш нах а, дийнна доьзалш а.
Зеламха ца уьдура шена тIаьхьа толлучу таIзархойх. Мелла а цо жигара баьккхинера Iедална дуьхьал къийсам.
ХIокху шарралц тоба жима йара Зеламхин. Алсам накъостий цакарор а дацара иза. Цунна ца оьшура йоккха тоба. Накъостий алсам хилча, хала хир дара шайна тIаьхьа толлучу паччахьан эскаршца къийсам латто а, царна тIелета а, оьшучохь кIелхьардовла а, къайладовла а. Цул совнаха, тобане дукха нах тIеэца воьлча, цаьрца йамартхой, Iедалан къайлах агенташ нисбаларна а кхоьрура. Цкъа шен агент цуьнан тобанна йукъа нисван гIоьртира Iедал. Ша тобане тIеэцахьара аьлла, веаначу цхьана стагах шеквелира Зеламха. Соьлжа-ГIалин округан начальник подполковник Стрижев а вийна вагIахь, ша тIеоьцур ву хьо аьлла, иза дIахьажийра Зеламхас. Иза кхин гучу ца велира.
ХIетахь дуьйна шен тобане вогIу xIopа а стаг, массо а aгIор теллина, зийна бен, тIе ца оьцура Зеламхас. Къуй а, талорхой а шена аьттехьа а ца буьтура. Iедалан хьаькам вийнарг, йа Iедало да, ваша, гергарниг вийнарг, йа каторгера ведда цIавеанарг, йа Iедало бехк-гуьнахь а доцуш бIарзвина хьийзориг, йа Iедало халкъана тIехь латто Iазап, къизалла, харцо ца лайелла, цунах бекхам эца чIагIо йинарг – иштта нах бара Зеламхас шен тобане оьцурш.
ХIокху шеран бIаьстенан йуьххьехь дуьйна, областера берриг а тIеман ницкъаш шена тIаьхьа а баьхна, Iедал халкъ хьийзо доьлча, цунна дуьхьало йан шен тоба стамйан дийзира Зеламхин. ХIинца дукха бара цуьнан байракха кIел хIитта луурш. Вербицкийн таIзархойн отрядо гергара нах байъинарш, лецнарш, зударий сийсазбинарш, керташкара бахамаш талийнарш, цIенош дагийнарш. Нохчий а, гIалгIай а. Къаьсттана дукха – гIалгIай. ХIетте а,0 Зеламхас лерина толлура шена тIевеана хIора а стаг, иза муьлхачу тайпанах ву, муьлхачу гарах, цIийнах ву, иза шена тIеваран бахьана хIун ду. ТIаккха ша резаволчуьнга Къуръан тIехь дуйнаца чIагIо йойтура массо а aгIop накъосташна тешаме хила.
Иштта, 1909-чу шеран аьхка Зеламхин байракха кIел масех бIе обарг вара. Берриг а бацара уьш герз карахь Зеламхин операцешкахь дакъалоцуш. Цхьаберш цуьнан разведчикаш бара. Цхьаболчара цунна а, цуьнан накъосташна а, церан доьзалшна а къайлабовла тешаме меттигаш латтайора, уьш кхерамах ларбора. Кхечара обаргашна герз, духар, кхачанан сурсаташ латтадора.
Шена а ца хууш, Зеламхас боккхачу барамехь партизанийн ницкъаш вовшахтоьхнера. Цуьнан обаргаш тобанашкахь цхьаьнакхетта ца бехара. Операци йан дезаш хилча, Зеламхас цхьана йа масех тобане гулбора уьш, ткъа и операци чекхйаьлча, дIасахоьцура. Уьш цхьаберш шайн доьзалшна, бахамашна тIе йухабоьрзура, ткъа Iедало лоьхурш, цхьацца-шишша, обаргашна тешамечу нахехь лаьмнашкахь къайлабовлура, шайга хаам бинччу сохьтехь Зеламхина тIаьхьахIитта кийчча.
Цундела бархI баттахь обаргашна тIаьхьа талларх, Вербицкийс лаьцнарг веккъа цхьа обарг вара – МартантIера Домбин Нукка.
ТаIзархойн къизаллина дуьхьал хьокъалла боллу бекхам оьцура Зеламхас. Лаьмнашкахь, хьаннашкахь кIелонаш йеш, цIеххьана тIелетарш деш, отрядашна даккхий дараш дора цо. Цул совнаха, ша Вербицкийх ца кхоьрийла хаийта, дийнан делккъехь а, буьйсанна а БуритIа, Соьлжа-ГIала чу а воьдий, хьолахой талабора. ХIокху бархI баттахь Соьлжа-ГIалара хьерийн долахо Проханов, совдегар Резаков, Кроликан складаш, Симоновн гIapaйаьлла туька, кхин дуккха а хьолахой талийнера цо.
Амма къаьсттана йоккха гIoвгIa йаьккхира областехь 1910-чу шеран 8-чу январехь Зеламхас Соьлжа-ГIаларчу станцина динчу тIелатаро. Иза Iаламат майра а, кхераме а тIелатар дара. ХIунда аьлча станци гIали чохь йара, иза ларйеш стражникаш бара, царал совнаха, оцу станцех хоттайеллачу Грозненски станицехь герзех воттавелла масех бIе гIалагIазкхи вара. Соьлжа-ГIали чохь долу эскаран дакъош-м хьехор а дацара.
Буьйса шийла йара, йуьхь а морцуш. БIаьргаш а, марош а доцурш, йуьхь дIакъовлуш, коьртех башлакхаш а хьарчийна, станцина гергакхаьчча, шайн говраш цхьана жимачу боьрахь шина накъостаца а йитина, йуьйлина тоьпаш кара а лаьцна, вовшашна йуккъехь ткъех гIулч йукъ а йуьтуш, меллаша станци чу бахара уьш. Массарел а хьалха Зеламха а, гIалгIайн Саламбек а, ишхойн Жабраил а, царна тIаьхьа Аюб, Абубакар, АнагIеран Жамаьлда, Баматгери-Хьаьжин Iела а вара. Станци а, станица а набарна дIатийнера. Когаш кIел йамартлонца цIийзара ло. XIopш вокзалана тIекхочуш гина машинист, орца ала гIоьртича, Саламбека шаьлта тоьхна вийра. ГIовгIа хезна, схьаиккхинчу шина стражниках цхьаъ вийра, важа, чIогIа чов йина, охьавожийра. Обаргаш вокзала чу бевлча, кхеравелла телеграфист, шершшина, стоьла кIел вахара. Иза кхераме воцийла хууш, цунна зулам ца дира обаргаша. Амма телеграфан а, телефонан а аппаратийн серий хедийра.
Уггар хала болх кассин цIа чохь карийра царна. Цкъа тIехула эчиг тоьхна неI йохо дийзира. Иза-м неIсагIина а, неIарна а йуккъе лом доьллина, саттийна, схьайиллира цара. Стоммачу эчиган ши сейф схьайелла гIерташ, дуккха а къахьега дийзира. Цкъа булий, варзап йеттара, и вокзал йекош. ТIаккха даIамца догIанан гуо хадо гIертара, тIаккха лом сеттадора. Хьалхарчу неIарш чухула шолгIанаш а хиллера.
Зеламха сих-сиха неIаре хIуттура:
– Шу довла ца дохку?
– ХIинца цхьа хIума хуьлуш доллу хIокхунах!
Цхьана сохьтехь къахьегча, шина а сейфан арахьара а, чухулара а неIарш схьайеллайелира. Чохь ахча Iуьллура, таппашка а нисдина, тIехула тIийригаш а йихкина. Уьш сихха гали чу кхийсира Саламбека а, Жабраила а.
Вокзалана гонаха массанхьа а тоьпаш йевлира.
– Девллий шу?
– Девлла!
– Же, ма
