Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
Суьдан председатель Саламбекана тIевирзира:
– Хьан дехар дуй суьде?
Саламбек адвокате хьаьжира.
– Хьайна къинхетам беха суьде.
– Къинхетам боьхур бац ас, – сацам боллуш вистхилира Саламбек. – Амма харцо цалелор доьху ас суьде. Инарла Михеевс суна дош делла ирх ца оллийта. Ткъа прокуроро ирхъолла кхел йар дехна суьде. Инарла Михеевс тоьпаш тоьхна вен суна дош деллийла шена хуъушехь. ХIетте а кхин хIунда дуьйцу прокуроро?
– Бехкевинчун лехам нийса бу! – чIагIдира Башира.
Прокуроро дош дийхира.
– Господин суьдан председатель! Господаш къаной! Бехкевинчун а, цуьнан адвокатан а лехамаш законаца нийса ца богIу. Россин империн законехь къуьнна а, зуламхочунна а, разбойникана а тоьпаш тоха аьлла дац. Иштта сийлахь кхел тIемалошна гайтина. Ткъа ас лоруш волчу цуьнан локхаллин Михеевн бакъо йац и закон хийца. Цундела лерамечу суьде сан дехар ду разбойникана, талорхочунна, адамашдайархочунна Гасаоджев Саламбекана ирхъуллуш вен кхел йар.
Суд кхел йан кхечу цIа чу йахча, цигахь кхеташо йеш йоккху хан шарал а йахйелира Саламбекана. ГIопастанна улло а баьхкина, цуьнан дог-ойла айа, маслаIат дан гIepташ, къамелаш дора гергарчара а, доттагIаша а. Оцу кхаа дийнахь цигара дIа ца волуш, ирахь лаьттира Арслан. Наггахь гIопастанна улло догIура Хадижат а, кIант Iалихан а. Амма и шиъ, дист а ца хуьлуш, Саламбеке хьоьжуш, лаьттара шаьшшиъ полицейскийша цигара дIадаккхалц.
Суд чуеача, зала чуьра берриг а нах хьалагIевттира. Суьдан председатело кхел кхайкхийра Саламбек ирхъоьллина вен.
– Шун бакъо йац иштта кхел йан! – мохь белира Хадижатан. – Инарлас делла дош дохийна аш!
Суьдан председательна тIегIерта Хадижат гIалагIазкхичо, теттина, йухайаьккхира.
– Хадижат! Эхь ма де вайна! – мохь туьйхира Саламбека. – Бен дац, мухха вийча а!
– Делан мостагIий! Дала хIаллакдойла шу! Хьакхарчий!
– Хадижат! Тоийта!
Шен бага мел деанарг олуш, суьдана сардамаш кхайкхадора Хадижата. Арслана, Iалихана хьоьстуш, зала чуьра арайаьккхира иза. Aмма арахь а шен дог Iабош мохь хьийкхира цо цхьа хан йаллалц. ТIаккха, Саламбеке а кхойкхуш, тийжаш йелха йолайелира…
6
Шайн халкъан, даймехкан сий лардеш, маршо ларйеш тIамехь а, набахтешкахь а, каторгашкахь а, тангIалкха тIехь а дукха кIентий белла нохчийн а, гIалгIайн а къоман. ТIаме воьдучу стеган, цигахь ца вуьйш, дийна висаре дог дохийла хуьлу. Набахтехь а, каторгехь а Iожалла ца хилахь, хан чекхйаьлча, маршаваьлла цIавоьрзур ву бохуш, сапаргIат хуьлу. Амма къинхетаме а, дийна витаре а дог дохийла йоцуш, халкъан дуьхьа, даймехкан дуьхьа, ша бахьана долуш халкъана бохамаш ца хилийта, шайн синош дIадала реза хилла ши кIант ваьлла нохчийн, гIалгIайн къоман исторехь.
Симсарара Олдаман Iаьлбаг-Хьаьжа а, СагIопшера Гасаоджан Саламбек а.
1877-чу шеран 13-чу апрелехь болабеллачу нохчийн гIаттаман коьрте хIуттуш, ткъе пхи шо дара Iаьлбаг-Хьаьжин. БархI баттахь лаьттина и гIаттам паччахьан эскарша ирчачу къизаллица хьаьшна, цIела карчийча, ша схьало бохуш, Iедало халкъ хьийзо долийча, ша бахьана долуш цхьана зудчун а, цхьана беран а бIаьрхин тIадам ца балийта, шен лаамехь Iедална тIевахара къона Iаьлбаг-Хьаьжа.
Куьйгех-когех гIоьмаш тоьхна, ворданахь тангIалкхашна кIел валийна, ша ворданара чувоссо улло гIоьртинчу эпсаран бетах мийра тоьхна, цергаш йаьхнера цо. ТIаккха ша ворданара чу а воьссина, ша гIанта тIе хьала а ваьлла, ша-шен коча муш а тесна, шена кIелхьара гIант, ког тоьхна харцийна, ирхъоллавеллера иза. Халкъан дуьхьа. Даймехкан дуьхьа.
Суьдо шена йина кхел оцу буса кхочушйийриг хиларх дог кхиънера Саламбекан. Пхьуьйра-ламаз а дина, надзирателе хи дехна, шен дегI цIан а дина, ламаз эцар карла а даьккхина, ша дIавигаре ладоьгIуш, бекъачу маьнги тIе аркъал охьавижира иза. Шена кханалера де, малх гур боцийла хуъушехь, Iаламат сапаргIат вара Саламбек. ЧIогIа Делах тешаш, Делах кхоьруш а волу иза тешна вара ша дуьненахь бина некъ а, тховса шен хинйолу Iожалла а ницкъ болчу Делера хиларх. Суьдхо, къаной, прокурор Делан лаамца лелла хиларх. Делан лаамца йина цунна хIара кхел. Далла ца лиънехь, йийр йацара. Дала кхоьллина цуьнан са, Дала дIа а оьцур ду иза.
Шен син ойла ца йо Саламбека. Олуш ма-хиллара, цкъа вина иза, цкъа лийр а ву. Амма мел ца йан гIоьртича а, доьзалан ойла ца йеш Iелац. Бераш кегий ду. Ши йoI а, ши кIант а. Йоккхачу йоьIан пхийтта, воккхачу кIентан шийтта шераш ду. Важа шиъ цаьршиннал жима ду. Кертахь йетт, говр, масех уьстагI бу церан. Ши урд кха а ду тIехь хьийкъина йалта хуьлуш. Амма Хадижатна хала хир ду-кх керт-ковн, доьзалан дукъ ийзо. Диъ-пхи шо даьлча, йоI маре йахийта а, кIантана зуда йало а деза. Саламбекан йерриг а дегайовхо Суламбекана а, Хадижатан вежаршна а тIехь йу. Цара буьтур бац уьш мацбала а, шелбала а. ТIаккха Iалихан воккха хир ву, цо цIийнан дукъ тIелоцур ду. Иштта а, вуьшта а рицкъанаш Делан карахь ду…
Буьйса йукъалтIехйаьлча, шина сохьтехь наб кхийтира Саламбекана. ГIенах дуьхьалхIуьттура Хадижат а, бераш а. Суламбек а, Арслан а. И гIан йукъахдаьккхира цуьнан, гIовгIа йоккхуш догIа а даьккхина, цIовзош, аьчган неI а йиллина, чубаьхкинчу набахтин надзиратело а, салташа а. Уьш шега бист ца хуьлуьйтуш, хьала а гIеттина, царна хьалхавелира Саламбек.
Цара гена а ца вигира Саламбек. Набахтин кертахь тангIалкх йара. Цунах кхозуш махо лестош муш а, кIел хIоттийна гIант а.
Iожаллина кечвала шена ах сахьт хан йийхира Саламбека.
XIopa минотехь кхерамехь ду обарган дахар. Iожаллин чов хилла воьжначунна. Йасин деша молла ца хуьлу акха хьаннашкахь, лаьмнашкахь. Цундела Зеламхас а, цуьнан накъосташа а дагахь Iамийнера Йасин а, велларг дIавуллуш доьшу Къуръанан айаташ а. Саламбекана а дагахь хаьара Йасин а, айаташ а. Чаьлтачаша шен дехар кхочушдича, тангIалкхашна кIелхьарчу гIанта охьа а хиъна, лохачу мукъамехь паргIат Йасин а, цунна тIаьхьа масех айат а дешна, дехха доIа а дина, хьалагIеттира. ТIаккха тIаьххьара а стигала бIаьргтуьйхира Саламбека. Стигалахь серлабаьлла, буьззина кхетта бутт а, канашца дIасакхуьйсуш даржийча санна, даьржина лепаш седарчий а, царалахь къаьсттана лепа сахуьлу седа а. И стигал, бутт, седарчий тIаьххьара гора цунна. Цо тIаьххьара а кийра уьйзура хIapa шийла, цIена хIаваъ а.
Саламбекана йелла ах сахьт хан чекхйаьлча, цунна тIе ши гIулч йаьккхира чаьлтачо. Амма Саламбека, дуьхьал куьг а тесна, сацийра иза:
– Сох куьг ма Iотта. Ас айсса кхочушдийр ду хьан декхар.
Саламбекана ца лаьара дуьненахь шен тIаьххьарчу минотехь оцу керстане, мостагIчуьнга шех куьйгаш Iиттийта.
ТангIалкха кIел гIант а нисдина, цунна тIе хьала а ваьлла, чIагIалла зуьйш муш охьаозийра
