Тэўтонскi ордэн - Ад Ерусалiма да Грунвальда (на белорусском языке) - А Кравцевич

* Беларускi летапiс называе бiтву Дубровенскай па назве блiжэйшага горада.

Ноччу з 14 на 15 лiпеня перад узыходам сонца саюзная армiя выйшла з лагера пад Дуброўнай i рушыла ў накiрунку Стэнбарка i Ульнава. Праз 10 км войскi сталi абозамi каля возера Лубень. Ягайла ў спецыяльнай паходнай каплiцы якраз збiраўся слухаць iмшу, калi атрымаў паведамленне аб з'яўленнi ворага. Гэта былi высланыя на разведку ордэнскiя аддзелы. Аднак кароль не перапынiў набажэнства. Ян Длугаш увогуле апiсвае ўдзел Ягайлы ў бiтве як самы нязначны, а ўсё кiраўнiцтва прыпiсвае Вiтаўту. Спрэчкi аб тым, хто камандаваў саюзнай армiяй пад Грунвальдам, цягнуцца доўга. Акрамя Вiтаўта i Ягайлы называюцца яшчэ два кандыдаты. Мы схiляемся да думкi аб сумесным кiраўнiцтве вялiкага князя i караля. Абодва мелi акрамя дыпламатычнага яшчэ i немалы вайсковы вопыт. Вiтаўт з самых маладых гадоў прывучаўся бацькам да вайны з крыжакамi. У Грунвальдскай бiтве ролi былi падзеленыя. Вiтаўт знаходзiўся на пярэднiм краi, кiраваў войскамi непасрэдна ў баi, самой сваёй прысутнасцю натхняў i падбадзёрваў вояў. Ён арганiзаваў выдатны манеўр з уяўным адступленнем. Ягайла ж знаходзiўся ззаду войскаў, мог скласцi агульнае ўяўленне аб справе i ўплываць на яе, уводзячы ў бой рэзервы.

Вось саюзнае войска пачало выходзiць з лясоў i выстройвацца насупраць ордэнскага. На правым фланзе сталi лiтоўскiя аддзелы, на левым - польскiя. Значныя сiлы былi размешчаны ў рэзерве па лясах. Заняўшы фронт такой жа даўжынi, як i ордэнскае войска, армiя саюзнiкаў мела большую глыбiню пастраення. Паколькi мясцовасць была перасечанай, войскi, па ўсёй верагоднасцi, стаялi не ў лiнiю, а самкнутымi калонамi. Правы фланг лiтоўскай армii абапiраўся на балоцiстую пойму ракi Марэнзi. Левы польскi фланг, як i адпаведна правы фланг крыжакоў, прыкрывала балота.

Палкоў Вялiкага Княства было каля 50. На iх харугвах луналi гербы земляў, а таксама выява Пагонi - дзяржаўнага герба, якая рознiлася толькi дэталямi. На некаторых харугвах была выява радавога знака Вiтаўта - Калумны. Найслаўнейшыя рыцары стаялi ў харугвах: вiленскай, гарадзенскай, троцкай, ковенскай, наваградскай, лiдскай, меднiцкай, смаленскай, полацкай, вiцебскай, кiеўскай, пiнскай, берасцейскай, ваўкавыскай, драгiчынскай, мельнiцкай, крамянецкай, старадубскай i iншых. Буйнейшыя паны дзяржавы вялi ўласныя палкi. Татарскiм дапаможным аддзелам камандаваў хан Джэлал-ад-Дзiн, смаленскiмi i мсцiслаўскiмi палкамi - князь Сямён-Лiнгвен, брат Ягайлы, падольскiмi - Iван Жэдзявiд, лiтоўскiмi - Пётр Гаштольд i Манiвiд. Намеснiкам Вiтаўта, па ўсёй верагоднасцi, быў найслаўнейшы з усiх палкаводзец Сямён-Лiнгвен.

Пад галоўнай харугвай польскага каралеўства (белы арол у чырвоным полi) стаялi лепшыя рыцары. Побач размяшчалiся так званая Гоньча харугва (з двума залатымi крыжамi ў блакiтным полi) i надворная харугва Ягайлы з Пагоняй.

Затым iшлi харугвы ваяводстваў, мазураў, асобных паноў - усiх было 50.

Аб ордэнскiх харугвах захавалася больш звестак, бо 46 з iх апынулiся ў польскiм палоне i яшчэ ў 15 ст. былi апiсаныя i замаляваныя Длугашам. Галоўная ордэнская харугва мела выяву чорнага крыжа з арлом у цэнтры на белым полi. Разам з харугвамi прускiх комтурстваў стаялi палкi "гасцей", наймiтаў, саюзных паморскiх князёў пад уласнымi сцягамi. У цеснаце i тлуме сярэднявечнай бiтвы харугва была галоўным арыентырам. Ёю падавалiся сiгналы, да яе збiралiся пасля атакi цi адступлення. Калi харугва апускалася, гэта значыла, што полк разбiты. Невыпадкова харугву трымалi i ахоўвалi найлепшыя рыцары.

Нарэшце абодва войскi сталi, гатовыя да бiтвы. Яны займалi пакатыя схiлы пагоркаў, пасярэдзiне ляжала далiнка. Той, хто першы пойдзе ў атаку, павiнны спусцiцца трохi ўнiз, а затым падымацца на супрацьлеглы схiл.

Хоць бiтва яшчэ не пачалася, Ульрых фон Юнгiнген ужо меў пэўныя выйгрышы. Яго армiя здолела заступiць ворагу шлях на сталiцу, правiльна разлiчыць месца сустрэчы i падрыхтаваць пазiцыю. Цяпер патрэбна было зрабiць так, каб саюзнiкi пачалi атаку першымi i натрапiлi на перашкоды i абстрэл. Аднак, хоць сонца ўжо стаяла высока, з боку саюзнiкаў не назiралася нiякага руху.

Не спяшаўся, уласна, Ягайла, а Вiтаўт рваўся ў атаку. Кароль павольна апранаў латы, усаджваўся на баявога каня, потым выехаў на пагорак, агледзеўся... Затым вярнуўся ў далiну i пачаў пасвячаць у рыцары сваiх вояў. Сказаўшы прамову да новаспечаных рыцараў, Ягайла ўжо надзяваў шлем, калi прыйшла вестка, што ад ордэнскага войска прыбылi два герольды. У аднаго на грудзях быў знак Свяшчэннай Рымскай iмперыi: чорны арол у залатым полi, у другога - герб шчэцiнскiх князёў: чырвоны грыф на белым полi. Герольды прынеслi два аголеныя мячы - ад хохмайстра з вялiкiм маршалам каралю i вялiкаму князю - i на словах перадалi выклiк да бiтвы. "Калi ж, можа, вялiкаму князю i каралю не хапае прасторы, - сказалi пасланцы, - то мы адыдзем колькi трэба, каб даць месца". I на самой справе ордэнскiя войскi пасунулiся назад, адкрываючы далiну i пакiдаючы памiж сабой i ворагам прыгатаваныя перашкоды. Хутчэй за ўсё гэта перадавыя аддзелы вярнулiся да асноўнай групоўкi. Такi дзёрзкi выклiк меў на мэце падштурхнуць саюзнiкаў першымi пайсцi ў наступ. Так яно i здарылася. Лiтоўскае войска з поклiчам "Вiльня!" рушыла ў атаку. Затым пайшлi палякi, на хаду спяваючы "Багародзiцу". Паколькi наперадзе была лёгкая маняўровая коннiца, то страты ад ямаў-пастак аказалiся невялiкiмi. Крыжацкiя гарматы паспелi даць два залпы. Потым да канца бiтвы ўжо не было чуваць нi аб iх, нi аб стралках-лучнiках i арбалетчыках. Хутчэй за ўсё ў першым iмклiвым нацiску артылерысты, стралкi i пяхота, якая iх прыкрывала, былi выбiтыя. Затым у бой уступiла цяжкая коннiца. На правым лiтоўскiм фланзе i левым польскiм фактычна адбывалiся дзве асобныя бiтвы. "Калi шэрагi сышлiся, то ўзняўся такi шум i грукат ад ламання дзiдаў i ўдараў аб даспехi, як быццам абрушваўся нейкi велiзарны будынак, i такi рэзкi лязгат мячоў, што яго выразна чулi людзi на адлегласцi нават у некалькi мiляў" (Длугаш).

Вiтаўт знаходзiўся каля самых пярэднiх шэрагаў, Ягайла з моцнай аховай ад'ехаў на пагорак прыблiзна пасярэдзiне фронту.

Праз гадзiну цi болей на правым фланзе саюзнай армii адбылася падзея, якую даследчыкi ацэньваюць неадназначна. Пад нацiскам крыжацкiх войскаў частка лiтоўскiх аддзелаў адступiла. Адны разглядаюць гэта як уцёкi, iншыя гавораць аб тактычным манеўры. Такi прыём - уяўнае адступленне - часта ўжываўся на ўсходзе i прыносiў поспех. Вораг, паверыўшы ў перамогу, рассыпаўся ў пагонi за ўцекачамi i натыкаўся на засаду або свежае войска. Уцекачы раптам зноў аказвалiся сабранымi ў арганiзаваныя аддзелы i з новай сiлай нападалi на агаломшанага ворага. Беларусы i ўкраiнцы, якiя складалi большасць войска Вiтаўта, былi добра знаёмыя з такой тактыкай i карысталiся ёю. Галоўным аргументам за тое, што адступленне было манеўрам, з'яўляецца несумненны факт вяртання ў бiтву адступiўшых аддзелаў. Акрамя таго, не так даўно стаў вядомы дакумент, якi пацвярджае нашу думку аб адступленнi як арганiзаваным манеўры. Ужо пасля бiтвы адзiн з кiраўнiкоў ордэна папярэджваў хохмайстра, што ў новай бiтве вораг можа наўмысна выклiкаць уцёкi некалькiх атрадаў, каб прывесцi да разрыву баявых парадкаў цяжкай коннiцы, гэтак, як адбылося ў "вялiкай бiтве". Частка крыжацкiх войскаў, якiя гналiся за ўцекачамi, была акружаная i знiшчаная каля лiтоўскага табара. Манеўр з адступленнем планаваўся загадзя. Смаленскiя харугвы Вiтаўт пакiнуў на месцы, каб прыкрыць правы фланг палякаў i не даць крыжакам ударыць iм у спiну. Тры беларускiя палкi Смаленскай зямлi справiлiся са сваёй задачай, хоць панеслi значныя страты, а адзiн з iх амаль цалкам загiнуў.

На левым фланзе саюзнай армii, аддзеленым ад правага пагоркамi, iшла свая бойка. Палякi i немцы пакуль без асаблiвых маняўровых хiтрасцяў iшлi сценка на сценку. Бiтва працягвалася некалькi гадзiн без перапынку, людзi фiзiчна не маглi вытрымлiваць такой нагрузкi доўгi час, таму, вiдавочна, войскi на пярэднiм краi пастаянна змянялiся. Тут раней цi пазней павiнна была адчуцца перавага саюзнiкаў у коннiцы. Аднак пакуль палякам даводзiлася туга. Нечакана пакiнулi поле бою наймiты з Чэхii i Маравii. Яны адышлi ад поля i спынiлiся ў лесе. Толькi пасля таго, як каралеўскi падканцлер Мiкалай Тромба прысаромiў iх, воi вярнулiся ў бiтву. Пад нацiскам крыжакоў упала вялiкая каралеўская харугва з выявай белага арла. Аднак яе тут жа падхапiлi i паднялi зноў. У ордэнскiх шэрагах, пабачыўшых падзенне непрыяцельскага сцяга, пачуўся пераможны спеў "Хрыстос паўстаў". Гэта быў крытычны момант. Ягайла, вiдавочна, падаслаў падмацаваннi, якiя выправiлi становiшча. Праз лес пайшлi войскi для абходу правага фланга крыжакоў з захаду. У шэрагi ордэнскай армii стала частка рыцараў, якiя вярнулiся з праследавання лiтоўскiх войскаў. Жахлiвая бойка працягвалася далей. Ульрых фон Юнгiнген у сваю чаргу, убачыўшы, што шаля вагаў схiляецца не на карысць ордэна, прадпрыняў рашучую спробу перамянiць лёс бiтвы. Сфармаваўшы з рэштак свайго левага фланга i рэзерваў ударную групу ў 16 харугваў, ён стаў на яе чале i атакаваў каралеўскую армiю. Выкананне гэтай акцыi сведчыць аб добрай арганiзаванасцi войскаў ордэна i высокай вартасцi Ульрыха фон Юнгiнгена як военачальнiка.