Жарынка (на белорусском языке) - Николай Ткачев

Потым, яшчэ поўны захаплення ад вокладкi, я рынуўся ўнутр кнiгi, шукаючы новых цудаў.

Маляўнiчыя тытульныя старонкi, багатыя каляровыя малюнкi-ўклейкi, дыялогi, перасыпаныя першароднымi словамi, самабытнымi песнямi i прыказкамi, - усё дыхала сапраўднай Цыганiяй, хвалявала i вабiла. Збiральнiк казак i складальнiк - венгр. Iлюстрацыi зроблены венграм. Пасляслоўе, поўнае спагады да мiнулага цыган i радасцi з прычыны таго, як iх справы ладкуюцца ў Венгрыi сёння, напiсана венгеркай. I надрукавана кнiга, паводле заказу маскоўскага выдавецтва, таксама венграмi, у iх будапешцкай друкарнi. Было прыемна, радасна i гартаць кнiгу, i думаць пра яе. I мiжволi ўзнiкала само па сабе пачуццё, калi хочацца вiтаць дабрату людскую, калi хочацца дзякаваць за яе.

Знаходкi ўсцешылi i ўзрадавалi мяне. А калi да iх дадалася яшчэ адна рэдкая кнiга - "Нарысы па гiсторыi беларускай мовы", знойдзеная па маёй просьбе ўжо самiм прадаўцом у бязладдзi непрыступных стэлажоў, я адчуваў сябе зусiм шчаслiўцам, выходзячы з крамы.

- Гаршкi, каму палiваныя гаршкi?!

Воклiч прагучаў ледзь не каля самага майго вуха i вывеў мяне з задумення. Я паглядзеў з усмешкай на дзядзьку ганчара, на шарэнгi яго посуду i пажартаваў:

- Дык жа не адны гаршкi, а вунь i мiскi ў вас...

- I гаршкi, i мiскi, i кошт на iх нiзкi, - пракрычаў дзядзька, не застаючыся перада мной у даўгу. - Е i гладышы, выбiрай, шчо па душы.

Дзядзька быў вясёлы, як бы ўвесь ззяў унутрана i знешне, дарма што немалады. Весела, можна сказаць, выглядалi i яго гаршкi ды мiскi. Яны сытна льснiлiся на сонцы, зыркалi яркiм палiваннем, нiбыта ўсмiхалiся разам са сваiм гаспадаром.

А побач, амаль стыкаючыся з уладаннем дзядзькi ганчара, не меней зiхотка вабiла да сябе бандарна-сталярнае царства. Бочкi i кубельцы, ночвы i маслабойкi, усякiя iншыя вырабы з дрэва - чаго тут толькi не было! I ўсё такое прыгожае, зграбнае - вачэй не адвесцi. Асаблiва прыцягвалi сваiм выглядам самапрадкi - дзве точаныя прыгажунi, што стаялi на прадаўгаватым кляновым столiку. Бялюткiя, сям-там з блакiтнымi абадкамi размалёўкi, яны здалiся мне самадзейнымi акторкамi, якiя ўзнялiся на iмправiзаваную сцэну i вось-вось заспяваюць у пары сваю песню. Напэўна, iх знарок паставiлi так, на ўзвышэннi - маўляў, няхай прычароўваюць людзей, няхай сцвярджаюць, што той, хто стварыў такiя цуды, не будзе прадаваць абы-якiя бочкi i кубельцы.

Каля драўляных дзiвосаў гаспадарылi невысокi, але статны дзядок i кабета маладога веку. Дзядок быў негаваркi: скажа адно-два словы i маўчыць, трымаючы сябе спакойна i спаважна. Затое яго памочнiца, па аблiччы нiбыта дачка, завiхалася як найстаранней: жвава шчабятала з пакупнiкамi, увiшна рахавала з iмi.

Цiкава было паназiраць за дзядком i кабетай, за iх гаспадаркай, слухаць пра бочкi-кубельцы гаману, але па суседству - новыя вiдовiшчы, i да iх клiкалi, прываблiвалi новыя галасы.

- Купляйце печкi зялезныя!

- Каму драцяныя клеткi, каму акварыумы?

- Свойскiя блешнi - налятайце спешна!

Звiнеў i гудзеў метал, галёкалi заклапочаныя прадаўцы.

Вырабаў з жалеза - i значных, i дробязных - было шмат, i падзiвiцца ды пазахапляцца тут таксама было з чаго. Пераходзячы з месца на месца, я дапытлiва разглядаў ледзь не кожную рэч, сям-там заводзiў размову, нават прыцэньваўся дзеля цiкавасцi.

- Лазовыя кошыкi - за невялiкiя грошыкi! Гэ, яшчэ адзiн адметны закутак! Толькi ўжо тут - майстрункi з лазы i лубу, чароту i саломкi. I не адны кошыкi цi кашолкi, а i дарожкi для падлогi, маты аконныя, рамкi для карцiн i фотакартак, капелюшы - адным словам, цэлае раздолле плеценых самаробкаў. Раптоўна напатканыя, яны ў той жа час не здалiся мне неспадзяванкамi, а як бы прынялi мяне ў сваё атачэнне звыкла i па-свойску, так, нiбыта мы даўно знаёмыя i разам трапiлi ў гэты кiрмашовы вiр з ваколiц не то Пiнска, не то маёй роднай магiлеўскай вёскi.

- Тканне i вязанне, вышыўкi!

Навiнкi - адна за адной. I прытыкам у шарэнгах i густымi астраўкамi на пазаддзi. Як выраблены адвольна, так i размясцiлiся дзе папала. Разнастайныя, безлiчныя, яны ўсё ж складалi i нешта адзiнае, стваралi нейкi агульны малюнак. Як i тыя людзi, што тоўпiлiся каля iх, ды i па ўсiм рынку, заклапочаныя сваiмi патрэбамi. Самое жыццё як бы сабралася тут з цэлага краю, пярэстае, шматплыннае, сабралася i, гамонячы галасамi Валяр'янiх i Маркоў, Марыль i Iванаў, усiх вясёлых i сумных, паказвае наросхрыст сваю напратку i душу.

Шырокi панадворак, мноства i новых i адных i тых жа вырабаў у розных месцах - усё абышоў я, усё агледзеў, i калi налюбаваўся, нацешыўся з таго, што пабачыў, павярнуў назад, да тых самаробак, якiя загадзя былi ўзяты на прыкметку. Хацелася прыдбаць сякiя-такiя чароўныя дробязi - на ўспамiн, дзеля зберажэння зазнанай цеплынi.

Я купiў мiнiяцюрную бярозавую статуэтку Лявонiхi-скакухi, саламяную фотарамку-пляцёнку, лёгкую, як пушынка, з цавейцам-шчупачком грушавую лыжку i даволi пагляднага, з пацешным голасам-курлыканнем глiнянага жорава. Купiў, развiтальна аглянуўся на краiну рамяства i пашыбаваў ад яе, прыгадваючы свой пакойчык у гасцiнiцы.

На цэнтральным праездзе рынку прыпынiўся на хвiлiну. Трэба было прыкiнуць-вырашыць, куды лепей, дакладней, куды цiкавей iсцi.

Рынак меў двое варот. Яны размяшчалiся адны супраць адных i выходзiлi на розныя, хоць i паралельныя, як мне казалi, вулiцы. Адну з гэтых вулiц я ўжо ведаў - iшоў па ёй сюды. Хацелася прайсцiся, дзе не быў, па незнаёмай вулiцы, i я скiраваў да яе.

Жывая ручаiна праезда падхапiла мяне i панесла сваёй грукатлiва-шумнаватай плынню. Ляскаталi колы фурманак i ручных тачак, шаргацела i дзугалася зямля пад нагамi пешаходаў. Гамана ж людская чулася мала, ды i прыглушана; тут, дзе заклапочана спяшалiся хто на рынак, а хто з рынку, усё жыло найболей рухам, засяроджанай iмклiвасцю.

Я ўжо быў паблiзу варот, калi раптам прыкмецiў ля iх юнака, якi паводзiў сябе даволi дзiўна. Стоячы на нейкiм узвышэннi, ён пазiраў то на людскую плынь (нiбыта ў мой бок), то некуды ў далячынь праезда i ўзмахваў саламяным капелюшом. "Дык гэта ж той, што быў з Марко, - прамiльгнула ў мяне думка. - I што гэта за знакi ён некаму падае?" Я прыпынiўся i паглядзеў назад - усцяж усёй цэнтральнай дарожкi. I, на здзiўленне сабе, пабачыў, што ля супрацьлеглых варот рынку таксама нехта раз-другi ўзмахнуў шапкай. Узмахнуў i болей - анi знаку, як растаў. "Гэ, цэлая змова! здзiвiўся я i падумаў: - Цi не мае ўся гэта сiгналiзацыя дачыненне да мяне?" Азадачаны, я пастаяў яшчэ крыху, пабегаў позiркам сям-там па праездзе i, не бачачы працягу спектакля, падыбаў далей, поўны разваг i здагадак. За юнаком прадаўжаў назiраць. Бачыў, як ён пры маiм наблiжэннi саскочыў з пустой скрынкi, на якой стаяў, як ён шмыгнуў з людской таўкатнi за вароты, як далучыўся там да сваёй кампанii - двух мужчын i жанчыны з немаўляткам на руках.

Яны стаялi пад дрэвам на другiм баку вулiцы, потым, калi я павярнуў з варот, таропка зайшлi мне наперад i прыпынiлiся на тратуары. Чакалi. А тым часам, як прыкмецiў я, з рынку спяшалася да iх падмацаванне - некалькi чалавек на чале з Марко. I атрымалася так, што, калi я падышоў да першай групы, другая амаль адначасова спынiлася ззаду, сапучы мне ў патылiцу. "Здорава спланавана ў вас!" - ледзь не выгукнуў я, азiраючыся.

Неяк вокамгненна ўтварыўся круг. Я глядзеў на iх, яны - на мяне, з хвiлiну пераглядвалiся моўчкi. I ўсмiхалiся - мажлiва, ад няёмкасцi, мажлiва, ад радасцi. Потым я падмiргнуў Марко, спытаў:

- Ну, што?

- Бяда, бацю, - пераводзячы дыханне, сказаў ён i паказаў на маю сетку. - Не знайшлi ў крамцы... I ў горадзе, кажуць, не будзе...

Пра што iшла гаворка - было зразумела: пра "Цыганiю". Мне пашчасцiла прыдбаць гэтую кнiгу, i яна, як найвялiкшая каштоўнасць, ляжала зараз у маёй сетцы. У сетцы? Ляжала? Не, яна была, яна тахкала ў маiм сэрцы, iскрыла недзе ў закутачку майго мозгу. Са сваёй кранаючай дадатковай назвай - Жарынка, са сваёй легендай i праўдай - хвалюючай бiяграфiяй. Я ўжо ўяўляў, як рынуся чытаць яе, калi прыйду ў гасцiнiцу, уяўляў, якое месца яна зойме ў мяне дома, у сэрцах маiх дзяцей, маiх блiзкiх i знаёмых. У маёй хатняй бiблiятэцы ёсць казкi многiх народаў свету - гэтыя неўмiручыя зернi мудрасцi людзей i вякоў (бадай усе, якiя выдавалiся), не было толькi цыганскiх, i вось яны ёсць, знойдзены нарэшце мною. Я iх не раз буду чытаць, параўноўваць з iншымi, а найперш з тым, што створана маiм народам, буду думаць, шмат думаць пра свае i чужыя шляхi-дарогi. Але ж, вiдаць, нешта падобнае хвалюе, падахвочвае i гэтых вось людзей, што разам з Марко стаяць зараз перада мной. Нездарма ж яны так узрушылiся, нездарма такiя дабойлiвыя. Дзiва што: роднае, самае блiзкае i дарагое i - не маюць, не знайшлi.

- А ён добра пашукаў? - паглядзеў я на Марко i кiўнуў у бок кнiгарнi.

- Добра. I ў запiсах сваiх праверыў - няма, сказаў, болей.

Дзе ж яны могуць дастаць "Цыганiю"? У кнiгарнях тутэйшых няма, пасылаць куды-небудзь просьбы - бескарысны занятак: я ж сам пiсаў. Выпадкова хiба пападзецца ў нейкай глухой крамцы. Толькi надзея на гэта малая: не надта багата тых крамак наведваюць яны, жывучы ў глыбiнцы, ды i не вельмi як гэта кнiга будзе ляжаць там. Выдадзеная недастатковай колькасцю, яна разышлася хутка i не па ўсiх мясцiнах. Што ж, тады трэба пакарыстацца паслугамi якой-небудзь бiблiятэкi, буйной, вядома, дзе ёсць кожнае рэдкае выданне. Але ж хiба яны дамагаюцца гэтага? Хiба такое выйсце задаволiць iх у поўнай меры? Не, iм трэба, каб "Цыганiя" кожны дзень была ў iх пад рукой, неразлучна з iмi. Каб яе чыталi-перачытвалi i дзядзька Марко, i юнак, што ў капелюшы, i гэтае вось цётчына дзiця, калi яно падрасце, усе ад старога да малога. Чым жа яны горшыя за мяне, што я буду мець гэтую кнiгу, а яны не? Хiба ў iх любасць да яе меншая або яны маюць меншае, чым я, дачыненне да яе?