Блакит - Неизвестно

І яшчэ, думаецца, па вялікім рахунку Аляксей Нічыпаравіч быў адным з апошніх перакананых, адданых рэвалюцыйным ідэалам ідэалістаў-рамантыкаў, якія сьвята верылі і самааддана змагаліся, імкнуліся перайначыць сьвет, зрабіць яго лепшым, справядлівым, больш утульным, і ў гэтай барацьбе для іх не існавала ні чыноў, ні рангаў. Яны пачыналі з сябе, і ўсіх, усё мералі толькі высокімі ленінскімі меркамі, а гэтымі меркамі ну аніяк не хацела мерыцца ні акаляючая рэальнасьць, ні верныя ленінцы ад самага-самага верху да самага нізу. І ў тым была трагічнасьць ідэалістаў-рамантыкаў. Той жа Карпюк як існы барацьбіт за ідэалы партыі ў поўнай адпаведнасьці з духам і літарай Праграмы і Статуту бясстрашна і бескампрамісна, не зважаючы на чыны, рэзаў праўду-матку ў вочы, без усялякай абачлівасьці, ніколькі ня думаючы пра магчымыя пасьледкі. Менавіта гэтае донкіхоцтва больш за ўсё і ўскладняла ягонае жыцьцё. Вядома ж, не магло падабацца ўсемагутнаму першаму сакратару абкаму Міцкевічу, што яго публічна палошча-пляжыць з трыбуны кожнага пісьменьніцкага зьезду і пленуму ў прысутнасьці ня толькі самага высокага рэспубліканскага начальства на чале з Машэравым, але і першых асобаў саюзнага, брацкіх рэспубліканскіх пісьменьніцкіх Саюзаў, болей за тое – прадстаўніка ЦК КПСС, які невядома ў якія дзьверы ўвахожы і што можа напісаць ці нашаптаць некаму на вушка. Ды каб яшчэ папікаў за нейкія службовыя промахі, а то вышуквае такое, за што могуць прыпісаць і злоўжываньне...

Тады не зусім разумеў, а цяпер, перачытаўшы некалі падораны Карпюком салідны двухтомнік з размашыстым, напісаным ягоным ня дужа разборлівым почыркам аўтографам на абедзьве старонкі шмуцтытула, дзіўлюся: а з-за чаго па вялікім рахунку разгарэўся сыр-бор, усчалася тая шматгадовая антыкарпюкоўская кампанія? Памятаю, больш за ўсё прыдзіраліся, выяўлялі крамолу ў аўтабіяграфічнай “Маёй Джамалунгме”. Але ж толькі апошні зласьлівец ці вар’ят мог адшукаць нешта антысавецкае, антынароднае і ў гэтым, і ў іншых Карпюковых творах. З адлегласьці часу выразьней і яскравей відаць, што гаварылі нібыта пра мастацкія творы, а мелі на ўвазе ягоныя публічныя выказваньні. Вядома ж, і пра гарадзенскае начальства, і пра больш высокае, аж да самога дарагога Леаніда Ільіча, падтасоўваючы, падводзячы ўсё гэта пад ачарненьне сацыялістычнай рэчаіснасьці, ліцьцё вады на варожы імперыялістычны млын. Пісьменьніка шальмавалі ў прэсе, на партыйных, камсамольскіх, прафсаюзных сходах і пленумах, перасталі друкаваць, забаранілі сустракацца і выступаць перад чытачамі. Але каб спраўна гарэў аблічальны касьцёр, патрэбна падкідваць дровы. Аблыжныя ж, бяздоказныя абвінавачаньні між тым пачыналі тлець, як таплякі, а нечага істотнага, канкрэтнага супраць Карпюка не было і знайсьці не ўдавалася. Нарэшце, як заўсёды, вылучыліся доблесныя чэкісты – выкапалі ў архівах канцлагеру на тэрыторыі Польшчы, з якога некалі ўцёк Карпюк, ведамасьць з ягоным подпісам за атрыманьне ў немцаў грошай. Зрабілі фотакопію і адрапартавалі адпрацаванай версіяй: паколькі якія-небудзь уцёкі з нямецкіх канцлагераў выключаліся, значыць, немцы завербавалі Карпюка, зрабілі платным сексотам, а потым інсьпірыравалі ўцёкі з мэтай укараненьня ў партызанскі рух, дзе Карпюк і рабіў сваю чорную справу... Адрапартавалі куды трэба і сталі чакаць заслужаных узнагародаў, прэміяў, павышэньняў па службе, дачасных зорак на пагоны. За прэміямі, узнагародамі, зоркамі справа ня стала, а на Карпюка, паціраючы рукі, пачалі рыхтаваць спачатку персанальную справу па выключэньні з партыі, а затым і ўзбуджэньне крымінальнай за здраду Радзіме, правакатарства і платнае супрацоўніцтва з фашыстамі. Мала хто верыў, што чалавек, маладым трапіўшы у кіпцюры паліцыі пры выкананьні дыверсіі на чыгунцы, вытрымаў катаваньні ў турме, канцлагер, адкуль уцёк, ледзь ці не праз усю Польшчу дабраўся дадому, дзе з мясцовай моладзі арганізаваў баявы і дзёрзкі партызанскі атрад, узначаліў яго, ваяваў да самага прыходу Чырвонай арміі, а потым, маючы бронь, добраахвотнікам пайшоў у дзеючую армію, прымаў удзел у вызваленьні Варшавы, штурме Берліна, мае баявыя ўзнагароды і два раненьні, мог быць платным правакатарам і фашыстоўскім паслугачом, аднак... Пасьля ачышчэньня і самаачышчэньня кампетэнтных органаў ад сталіншчыны і берыеўшчыны не прынята было кідаць цень, падвяргаць сумненьню, кажучы словамі жалезнага Фелікса, гарачыя сэрцы і чыстыя рукі чэкістаў новай фармацыі. І ад факта нікуды не падзенешся: маецца фотакопія нямецкай ведамасьці з Карпюковым подпісам і ягонае прызнаньне, што подпіс сапраўдны, не падробка. А тое, што наадрэз адмаўляе факт атрыманьня грошай ад немцаў, нібыта ня можа прыпомніць, дзе, як, пры якіх абставінах расьпісаўся, патрабуе фотакопію ўсёй ведамасьці – гэта ўжо іншая опера... Нават блізкія яму людзі, хто бачыў усю недарэчнасьць і абсурд абвінавачаньняў, разумелі, што справа паварочваецца ўсур’ёз, спадзявацца можна толькі на цуд, паколькі па-ранейшаму ўсясільнае КДБ не любіць памыляцца, тым больш прызнаваць свае памылкі, ня кажучы, каб дазволіць гэтак садзіцца ў лужыну... Карпюк між тым патрабаваў, рваўся ў Польшчу, каб самому паглядзець тую ведамасьць у архіве, пераканацца, сфатаграфаваць, даказаць. Але яму перакрылі дзяржаўную мяжу, зрабілі нявыязным, навесіўшы падазрэньне ў цяжкіх злачынствах...

А тым часам праходзілі тыдні, месяцы, Карпюковая ж справа нібы завісла, ня рухалася з месца. Гэта магло азначаць: альбо органы працягваюць капаць ушыр і ўглыб, каб зусім закапаць Карпюка, альбо недзе ў высокіх сферах узважваюць палі­тычныя вынікі гэтай справы, альбо і насамрэч адбываецца нейкі цуд... Тады, як і пазьней, для мяне ўсё гэта было незразумелым, загадкавым, нават дзіўным. Толькі праз гады заслону на закулісьсе Карпюковай справы трохі прыадчыніў былы першы сакратар абкаму партыі Іван Фёдаравіч Мікуловіч... Аказваецца, і насамрэч тады на Карпюковую справу ўзьдзейнічалі і названыя вышэй фактары, і іншыя нябачныя падводныя плыні ў няпростых стасунках і інтарэсах моцных гэтага сьвету. І перш за ўсё – між Міцкевічам і Мікуловічам, старым і новым гаспадарамі вобласьці. Новы насуперак скепсісу старога энергічна правёў пад выглядам эксьперыменту рэарганізацыю сельгасвытворчасьці на аснове брыгаднага падраду, зрабіўшы стаўку на павышэньне матэрыяльнай зацікаўленасьці ў канчатковых выніках працы – і за год-паўтара вобласьць па ўсіх паказчыках стабільна замацавалася на першым месцы ў рэспубліцы, набірала і набірала рост. Вопыт гарадзенцаў загрымеў па ўсім Саюзе. Ва ўсіх сваіх выступленьнях, шматлікіх артыкулах Мікуловіч не прамінаў прыгадваць, што было раней і што стала цяпер, а Міцкевіч усё гэта ўспрымаў як злосныя выпады персанальна ў свой адрас, дзе толькі мог і як толькі мог рабіў падножкі “няўдзячнаму выскачку,” а той адплочваў адпаведным чынам. Іхнія інтарэсы і па Карпюковай справе разышліся дыяметральна: сакратар ЦК Міцкевіч хацеў правучыць, адпомсьціць непачціўцу, які ў Гродне папсаваў яму столькі крыві, а першы сакратар абкаму Мікуловіч менш за ўсё жадаў мець у сваёй прагрэсіўнай парафіі сумніўны палітычны працэс над вядомым пісьменьнікам з магчымым гучным міжнародным скандалам і непрадказальнымі вынікамі. Са сталінскіх часоў санкцыю-адмашку на такія справы давалі першыя партыйныя асобы абласьцей, рэспублік. Мікуловіч, калі да яго прыйшлі абласны пракурор і кіраўнік мясцовага КДБ па санкцыю на ўзбуджэньне крымінальнай справы і арышт Карпюка з папярэднім выключэньнем з партыі, згоды ня даў, вырашыў не пароць гарачку, выказаў пэўныя сумненьні, загадаўшы капнуць глыбей, знайсьці доказы правакатарскай і здрадніцкай дзейнасьці Карпюка ня толькі ў канцлагеры, але і ў бытнасьць камандзірам партызанскага атраду, у час службы ў Чырвонай арміі. Адшукаць, накапаць стала справай прафесійнага гонару чэкістаў і на пошук былі кінуты вялікія сілы. Калупаліся ў нямецкіх, польскіх, партызанскіх, архівах Савецкай арміі ў Падольску, з пэўнай накіраванасьцю апытвалі былых партызанаў, тысячы людзей на тэрыторыі дзеяньня Карпюковага партызанскага атраду – і ўсё безвынікова, ніводнай зачэпачкі... А тым часам узьніклі сумненьні іншага кшталту: ва ўладзе яшчэ заставаліся былыя партызаны на чале з Машэравым, роля партызанскага руху яўна перабольшвалася, ідэалізавалася і нехта выказаў думку: а ці ня ляжа чорнай плямай на ўвесь доблесны партызанскі рух і ягоных кіраўнікоў, як паставіцца Пётр Міронавіч, калі абнародаваць, што сярод здраднікаў і фашыстоўскіх паслугачоў былі ня толькі нейкія адкіды грамадства, а нават камандзіры партызанскіх атрадаў? Наколькі і каму ад гэтага будзе выгадна? Але і спусьціць на тармазах атрымалую розгалас справу – значыць, прызнаць паражэньне, кінуць цень на доблесных чэкістаў... Прыкінулі, што найлепшы варыянт – увогуле адлучыць Карпюка ад партызанкі, абвясьціць самазванцам, і закруцілася ўсё ў гэтым накірунку. З партызанскіх архіваў альбо зусім прыбралі, альбо схавалі далей зьвесткі пра атрад Карпюка, у справу падшылі напісаныя пад дыктоўку сьведчаньні былых партызанаў, нібыта яны ведаць ня ведаюць ні такога камандзіра, ні такога партызана. І канешне ж, вянцом усяго было сьведчаньне былога камбрыга Вайцяхоўскага, які пісьмова засьведчыў, што ў ягонай брыгадзе не было ні такога атраду, ні такога камандзіра. Калі гэта паказалі Карпюку – у таго аж вочы на лоб палезьлі, тут жа сабраўся і памчаўся на ленінградскі цягнік, дзе ў горадзе на Няве жыў былы камбрыг, з якім яны падтрымлівалі добрыя стасункі. “Даруй, Лёша, мяне змусілі, нагаварылі на цябе чорт ведае чаго, – прызнаўся той, ледзьве ўбачыўшы ў сябе дома былога баявога таварыша. – Але я хачу памерці сумленным чалавекам, і ўласнаручна засьведчу табе, што было і як было”... Ён тут жа ўсеўся за стол і напісаў і пра сьмелы гераічны атрад, і пра ягонага адчайнага камандзіра Карпюка...