Блакит - Неизвестно

Пахавалі яго на старых дзембраўскіх могілках, дзе ўжо амаль нікога не хаваюць, побач з магілай дзеда Максіма. Такое было ягонае жаданьне. Ён даўно абгарадзіў выбранае месца жэрдачкамі і кожны год хадзіў з сякеркаю высякаць дужа агрэсіўны кустоўнік... Не прайшло і паўгоду, як сюды побач, пакінуўшы месца для маці, лёг і Віктар, каб недалёка было прасіць дараваньня ў бацькі, якога не пасьпеў папрасіць на гэтым сьвеце...

Пасьля памінак мы з жонкай і сястра з мужам ад’язджалі разам, на іхняй машыне – яны рабілі кругаля, каб падкінуць нас да Шчучына на менскі аўтобус. Сядаючы ў машыну, механічна павярнулі галовы, і ўпершыню за многія гады ня ўбачылі ля варот самотную бацькаву постаць, ягонага доўгага журботна-пранізь­лівага разьвітальнага позірку...

Я ня надта веру ў розную містыку, хоць часам цяжка патлумачыць нейкія дзіўныя рэчы. Тым летам, як заўсёды, я наведаўся на колькі дзён у вёску. Выбраўся схадзіць у Дзембрава да бацькі на магілку. Ва двары падзівіўся, убачыўшы на страсе маладога цыбатага бусла, што самавіта аглядваў хату, нібы цікуючы сабе месца для будучага жытла. У нас на вёсцы яны ніколі не вяліся, вялізная буслянка колісь была толькі ў Дзембраве ля касьцёлу, пакуль старую падгнілую прысаду не зваліла бура. Угледзеўшы мяне, бусел скокнуў на комін, а як я накіраваўся праз вёску ў дарогу, узьляцеў і стаў кружыць і кружыць пада мною. Пасярод вёскі мяне пераняў трохі ўжо вясёленькі Коля Ключнік, чый двор аж кішэў ад дзятвы – зьехаліся дзеці з унукамі адсьвяткаваць юбілей гаспадыні, увішнай і спрытнай Эмы, немкі па нацыянальнасьці, якую колісь прывёз з цаліны Коля. Эму адразу ж упадабалі, прынялі за сваю ў вёсцы. Мо за тое, што амаль адразу ж, а праз нейкі час і без аніякага акцэнту загаварыла па-нашаму, а мо за дабрыню, працавітасьць і акуратнасьць – павучыцца кожнай мясцовай гаспадыні. Адмовіц­ца завярнуць ва двор, павіншаваць, узяць чарку за здароўе юбіляркі я проста не мог, і калі заўважыў, што бусел на радасьць дзятвы, сеў на слуп перад Колевай хатай, нібыта цярпліва чакае мяне, – бы токам працяло. Падзякаваўшы гасцінным гаспадарам, паспяшаўся пакінуць устаўлены прысмакамі стол ва двары. Бусел адразу ж узьляцеў са слупа, працягваў кружыць нада мной аж да самых могілак. І толькі там, зрабіўшы апошні круг, растварыўся ў паднябесьсі...

І не павер пасьля гэтага, што добрая бацькава душа ўсялілася ў гэтую сьвятую белую птушку...

Пэўна ж, белым буслом лунае над Беларусяй і светлая душа аўтара пранікнёнай “Зямлі пад белымі крыламі” Уладзіміра Караткевіча, з кім мне пашчасьціла знацца пры ягоным жыцьці. Пазнаёмілся мы недзе ў сямідзясятых, калі ён ад Саюзу пісьменьнікаў прыязджаў у Гародню на нейкі семінар з маладымі аўтарамі, які праводзіла абласное аддзяленьне. Ня ведаю, як у яго, а ў мяне першае знаёмства пакінула ня надта добрае ўражаньне – Уладзімір Сямёнавіч увесь час быў на добрым падпітку, і гэта шакавала нават мяне, не кажучы пра вялікага цьвярозьніка Карпюка. Уведаўшы, што мае прыехаць Караткевіч, Быкаў і Карпюк прапанавалі арганізаваць выезд з менскім госьцем у народ. Карпюк настойліва падбухторваў наведацца па суседству ў Скідзель, дзе ён ня быў, як яшчэ езьдзіў выступаць разам з Васільком, і любіў расказваць, як яму і гаварыць не давалі, патрабуючы слухаць толькі Васілька. І зараз яго дужа займала, цікавіла, як успрымуць яго, вядомага, у нечым скандальна вядомага, скідзельцы сёньня. Дый мне таксама хацелася пабыць у роднай школе, прывезьці туды вядомых пісьменьнікаў і ў першую чаргу, канечне, вельмі папулярнага ў моладзі Уладзіміра Караткевіча, аўтара раману “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. Пазваніў сакратару Гарадзенскага сельскага райкаму Уладзіміру Мацкевічу: ёсьць такая прапанова... А прапановы з вышэйшых па рангу партыйных інстанцыяў тады было прынята ўспрымаць як дырэктывы...

У прызначаны час на абкамаўскай машыне выехалі за дваццаць сем кіламетраў у Скідзель. Спачатку наведаліся ў маю, а па-сутнасьці ўжо не маю, зусім незнаёмую, наноў пабудаваную ў зусім іншым месцы трохпавярховую школу пад нумарам адзін. Мая някідкая, маленькая месьцілася сярод прысадаў на ранейшым месцы на скрыжаваньні гарадзенскай шашы з дарогай на Лунна і насіла менш ганаровы нумар 2. На жаль дзеці былі ўжо на канікулах, і мы сустрэліся проста пагаварыць, як кажуць, за жыцьцё з настаўнікамі, а потым ужо меўся адбыцца агульнагарадскі літаратурны вечар у былым РДК, а зараз ГДК. І хоць Караткевіч быў ня надта ў форме, але як толькі пераступілі парог школы, хмель з яго, як рукой зьняло. Атрымалася добрая, нефармальная гаворка, якая доўжылася за дзьве гадзіны, і каб не падціскаў час сустрэчы ў ГДК, працягвалася б, пэўна, яшчэ столькі. Караткевіч быў гаваркі, раскаваны, падавалася, што з яго проста фантануюць разумныя думкі, дасьціпныя словы і жарты. Ён быў у цэнтры ўвагі, трымаў гаворку ў сваіх руках. Падумаў: бедны Карпюк, зноў табе, мусіць, не давядзецца пакупацца ў праменьнях увагі і славы... З былых маіх настаўнікаў працавала на паўстаўкі яшчэ толькі матэматычка Ася Яўсеена Кемель, яно і зразумела – прайшло амаль два дзесяцігоддзі. Затое ў строгіх, сур’ёзных настаўніцах пазнаваў былых вучаніц, адна з якіх Люба Буцвілоўская з паралельнага “А” класу.

У Доме культуры сабралася столькі народу, што мы ледзьве прабіліся да сцэны. Я прадставіў і першаму даў слова менскаму госьцю. Караткевіч быў беспадобны – узьнёсла-рамантычны, дасьціпны, ён нібыта заражаўся ўвагай залы, з новай і новай энергіяй расказваў, адказваў на пытаньні, чытаў свае вершы. Але ішла другая гадзіна і Карпюк стаў трохі хвалявацца, нагадваць мне, вядучаму, пра нейкі рэгламент. Караткевіч, мусіць, нейкім чынам атрымаў ягоныя флюіды, бо на канцы другой гадзіны пакланіўся зале і сеў. Быкаў сарыентаваўся і адчытаў сваю падрыхтаваную на ўсе выпадкі прамову ў зусім скарочаным выглядзе, коратка адказаў на колькі дзяжурных пытаньняў, і трыбунай завалодаў Карпюк. Што-што, а выступаць ён умеў, і атрымаў апладысментаў, пэўна, ня менш, чым менскі госьць.

А потым была абавязковая ў такіх выпадках пачостка ў прасторным доме дырэктара саўгасу на ўскрайку гораду пасярод старога зарослага панскага парку. Міма гэтага парку мы колісь штодня езьдзілі на веласіпедах у школу і са школы. Апроч нас, гасьцей, тут прысутнічалі людзі з кіраўніцтва гораду, саўгасу, нікога з іх я ня ведаў. Стол быў па вышэйшым класе, нават бочка са сьвежым півам у пакоі пры ўваходзе, і ніхто не адмовіўся ўзяць па куфлю з духаты ў зале ГДК. А потым гаспадыня паклікала за стол, і рэй адразу ж павёў Караткевіч. Ён расказваў вясёлыя гісторыі, анекдоты, практычна ніхто ня мог і слова ўставіць, і, як сёньня сказалі б, даваў майстар-клас, як трэба піць. Прадстаўнікоў мясцовай улады, дый усіх нас ахапіў жах, калі той разбаўляў куфаль піва фужэрам гарэлкі і піў гэта чарка ў чарку з усімі. Ня памятаю, як мы выбраліся адтуль, прыпамінаю толькі, што дзякуючы намаганьням цьвярозага, як шкельца, Карпюка, і тое, што было ўжо даволі позна...

Наступны раз сустрэліся, а калі дакладней – перазнаёміліся з Уладзімірам Караткевічам больш чым праз дзесяць гадоў, калі я пераехаў у Менск. Да таго часу ў яго прайшоў той буйны шал – браў рэдка, пераважна адну-другую чарачку віна для падтрымкі кампаніі, аджартоўваючыся, што свой ліміт вычарпаў, і толькі сяды-тады з нейкай важнай нагоды ці ў кампаніі старых “разакоў” “узмахваў сярэбраным крылом”. Нас прадставіў адзін аднаму Генадзь Бураўкін на нейкім мерапрыемстве ў Доме літаратара. Уладзімір Сямёнавіч пазнаў мяне, але нейкай зацікаўленай агульнай тэмы не знайшлося, яго абступілі іншыя людзі. У наступны раз пабачыў яго ў купалаўскім скверыку, дзе ён сядзеў на першай ад уваходу з прасьпекту лаўцы, і было падобна, што некага чакаў. Я паздароўкаўся, выказаў сваё захапленьне ягоным выступам на нядаўнім зьезьдзе пісьменьнікаў, ён прапанаваў мне, калі не сьпяшаюся, прысесьці, і з найвялікшай зацікаўленасьцю, нават болем пачаў разьвіваць, паглыбляць тое, пра што гаварыў на зьезьдзе і што ня ўсім прыйшлося даспадобы і было ўспрынята. А ён заклікаў: для таго, каб павярнуць чытача да нашай літаратуры і роднай мовы, давайце пісаць цікава і займальна, дбаць пра сюжэт, не цурацца дэтэктыўнасьці, авантурнасьці, як гэта сьвядома рабілі колісь чэшскія пісьменьнікі, практычна з нуля адраджаючы родную мову. Адчувалася, гэтая праблема яго дужа хвалюе, ён працягвае жыць ёю і па пісьменьніцкім зьезьдзе. Пасьля той п’янаватай сустрэчы ў Гродне і Скідзелі я і ўявіць сабе ня мог, наколькі ён насамрэч шчыры, далікатны і тактоўны чалавек.

Потым неяк пад канец лета мы сустрэліся ў Васіля Быкава. Яны сем’ямі адпачывалі разам у Піцундзе. А па вяртаньні з нейкіх вандровак Васіль Уладзіміравіч, звычайна, зьбіраў нашу кампанію, каб расказаць, што бачыў, што чуў, як правёў час, паслухаць, што адбылося-надарылася тут у ягоную адсутнасьць. На гэты раз “справаздачу” трымалі абодва вясёлыя, у добрым гуморы вандроўнікі. Яны як ніколі добра адпачылі, былі вельмі задаволеныя, расказвалі розныя сьмешныя гісторыі, што надараліся з імі. А найперш пра свае паходы ў горныя аулы на пошукі сапраўднага самаробнага абхазскага віна, і цяжка было зразумець, асаблі­ва ў Караткевіча, дзе тут праўда жыцьця, дзе прыпраўлены паўднёвым гумарам літаратурны вымысел. Мы за жываты браліся, яны таксама пасьмейваліся, дабаўляючы ці папраўляючы адзін аднаго, ад чаго намаляваныя сітуацыі падаваліся яшчэ больш камічнымі. Прысутнічалі тады, добра памятаю, Генадзь Бураўкін, Мікалай Матукоўскі, здаецца, ня буду сьцьвярджаць дакладна, і Ніл Гілевіч... (...)