Дарц - Абузар Абдулхакимович Айдамиров
Шрифт:
Интервал:
Закладка:
XIapa гIуллакх дийцина, чекхдаьлча, тIаьххьара къамел дира кхуза кхайкхина валийначу Кавказан наместника, граждански гIуллакхашкахула гIоьнчас Мицкевича:
– Лераме Пачхьалкхан Думин депутаташ! Ши кIира хьалха наместнике а кхечира Кавказехь хIоьттинчу хьолан хьокъехь шовзткъе берхIитта депутато Пачхьалкхан Думе белла лехам. Цуьнан xIopa пункт оха парггIат, леррина теллира. Кавказан урхаллехь дуккха а ду кхачамбацарш. Уьш цхьадерш тхан гIалаташа а, ледарлонаша а кхоьллина, цхьадерш тхан лаамах, ницкъах ца дозуш кхолладелла. Нийсса аьлча, Кавказехь хIоьттинчу чолхечу, балхамечу хьолана бехке цигара администраци хилла ца Ia, цунна бехке правительство а йу. Цундела Кавказехь галдевллачу гIуллакхашна йеккъа цхьа цигара администраци бехке йар нийса ца хета тхуна. Лехамна тIе йаздина бакъдоцурш а, бухбоцурш а ду дуккха а. Кавказан лакхарчу а, лахарчу а администрацешкахь кхаьънаш оьцу, чиновникаш националисташна а, сепаратисташна а бохкабелла, цара оьрсийн пачхьалкхана дуьхьал бечу зуламечу балхе бIаьргаш хьаббина хьуьйсу бохуш йаздинарш бакъ дац, бакъ хила йиш а йац. Тхаьш дIа мел йоккху гIулч Цуьнан императорски воккхаллех а, министрийн Советах а дагадовлий йоккху оха, церан лехамаш кхочушбан а гIерта тхо. Амма кхузахь, господина Гайдаровс а, Бобринскийс а ма-аллара, дерриг а галдаьккхинарг Кавказерчу халкъийн исторически дIадаханарг а, таханлера хьал а, церан гIиллакхаш, амалш, кхетам, дин, культура, экономика тидаме а эцна, пачхьалкхо хIоттийна политически, экономически программа цахилар ду. Иза чIагIдо тахана кхузахь суна хезначу къамелаша а. Цигара хьелаш дика хаьа массарна а, амма цигара зуламаш совцо, халкъийн барт бан, махкахь машаре, синтеме дахар кхолла, и халкъаш оьрсашна, оьрсийн пачхьалкхана муьтIахь хилийта некъ ца гойту цхьаммо а.
Зала чуьра схьа цхьаммо мохь туьйхира:
– Гайтина! Воронцов-Дашков коьртехь, шу къуй, кхаьънашъэцархой, авантюристаш цигара дIабахар!
– Наместник а, цуьнан гIоьнчий а Цуьнан императорски воккхалло хIиттийна, ша реза вацахь, цо дIа а лохкур бу. Амма администраци хийцарх нислур дац цигара гIуллакхаш. Уьш нисдан, ас лакхахь дийцинарш тидаме а оьцуш, леррина хIоттийна пачхьалкхан политически, экономически программа оьшу. Теркан областера зуламаш совцо дIадаханчу шина кIиранах дикка гIуллакхаш дина наместника. Областан начальник инарла Колюбакин шен даржах мукъаваьккхина, цуьнан метта инарла Михеев хIоттийна. Закавказьехь православни килсан коьрта епископ Гедеон мукъаваьккхина, цуьнан метта викари Агапит хIоттийна. Областан керлачу начальнико Михеевна тIедиллина разбойникаш тIеоьцучу а, царна гIo дечу а йарташка экзекуцин отрядаш хIиттор. ХIинцале пхеа йуьрта хIиттийна уьш. Нохчийчуьрчу бахархойн харжах гIалгIазкхийн партизански отрядаш вовшахтохар а. Разбойникаш дIасалелачу некъашкахь эскаран посташ, къайлах дозораш хIиттор а. Разбойникаш, кхиболу зуламхой схьалеца йа хIаллакбан областан администрацина гIоьнна эскаран командаш йалор а. Экзекуцин отрядашна, посташна, дозорашна харжаш а, разбойникаша оьрсийн бахархошна дина зенаш а разбойникаш чубитинчу, уьш схьалеца Iедална гIо ца динчу йарташа токхур йу аьлла, туземни бахархошка дIакхайкхор а. Герз схьадаккхаза йисинчу йарташкара и схьадаккхар а. Разбойникашца а, кхечу зуламхошца а къийсам латторехь ледара болх бина цхьамогIа чиновникаш даржашкара мукъабаьхна. Царна йукъахь ву Хаси-Юьртан округан начальник полковник Котляровский а. Нах йийсаре буьгуш Зеламхина гIо дина, йийсархойх даьккхина ахча цо Котляровскийца доькъуш хилла бохуш, тхоьга кхаьчна хаамаш оха толлуш бу, уьш бакъ хилахь, Котляровскийна луьра таIзар а дийр ду. Цул совнаха, оха болх болийна Теркан областерчу полицин гIуллакхалла чIагIдарехь а…
Шовзткъе берхIиттаннан лехаман хьокъехь сацаман шаьш хIиттийна проекташ йийшира депутаташа Чхеидзес а, Милюковс а. Чхеидзениг шого хийтира депутаташна. Лейборист Милюков машархо вара. Цо даим маслаIат, машар лоьхура. Монархина, буржуазина йукъахь а. Царна а, халкъана а йукъахь а. Думерчу партешна, фракцешна йукъахь а. Милюковн проекто жоп ца лора черносотенцийн лехамашна. Депутаташна а кIедо хийтира иза. Думан председатела Хомяковс масех фракцин векалех вовшахтоьхначу комиссина тIедиллира, шовзткъе берхIиттаннан лехам а, депутатийн къамелаш а, Мицкевичан хаамаш а тидаме а оьцуш, кхин проект хIоттор.
ШолгIачу дийнахь, берриг депутаташ реза а хуьлуш, Думо сацам тIеийцира:
1. Крайхь низам хIотто Кавказан администрацис йаьхна хьалхара гIулчаш къобалйан.
2. Кавказан администраци бехке йеш 58 депутатан лехам талла сенаторийн комисси кхолла.
3. Цхьайолчу областийн, округийн начальникаш, чиновникаш хийца.
4. Лаьттан, суьдан, халкъан серлонан, переселенцийн гIуллакхаш низаме дало.
5. ГIаланийн, земски урхаллашкахь реформа йар.
6. Кавказан Урхалла министрийн Советан куьйгалли кIел дIайала.
Оцу сацамца нохчийн халкъана кхин а луьра таIзарш дан администрацина маршо йелира Думо…
XIV корта. Iедалхой, хьолахой
Шаьш санна, шу а ийман доцуш
хила лаьа царна…
Къуръан. 4 Сура, 89 айат
1
Россин Iедало Нохчийчохь геноцид йолийна кхоалгIа бIешо доладеллера, амма цуьнан чаккхе гуш йацара хIинца а.
Ши бIе шо хьалха хIокху Кавказана тIехь шайн олалла xIотто гIерташ, къийсамаш болийра хIетахь дуьненахь нуьцкъалчу пачхьалкхаша – Англис, Францис, Хонкарас, Ирана, Россис. Цкъа-делахь, исбаьхьачу Iаламан, хьолечу маьIданийн мохк бара Кавказ, шолгIа-делахь, шина хIорда йуккъехь йолу иза малхбалехь олалла хIотто Iаламат доккхачу стратегически маьIне мохк бара. ХIокху лаьмнашкахь чIагIвелларг шина хIордан да хуьлура, цуьнан аьтто нислора кхузара дIа Малхбале кхоссавала, цигара мехкаш дIалеца, цигахь шен олалла хIотто. Кавказана гонаха церан дипломатийн, политикийн, разведкийн, шпионийн къийсамаш бIе шарахь сов бахбеллера, и къийсамаш цкъацкъа тIаме а боьрзура. Оцу къийсамийн хьеран шина тIулга йуккъехь хаддаза охьурш кхузара халкъаш дара.
И къийсам чекхбелира, Россигахь толам буьсуш. Цунна масех бахьана дара. Оцу къийсамехь исторически ши мостагI вара Россин – Иран а, Хонкара а. Кавказана тIехула мосазза а цаьршинца тIом хиллера Россин, уьш хIора а Иран, Хонкара оьшуш чекхбевлира. ХVIII бIешо кхаччалц дуьненарчу нуьцкъалчу пачхьалкхашца йагарйеш йолу и ши феодальни пачхьалкх, къанъелла, исторически массо а aгIop кхиарна тIаьхьайисинера, ткъа хIеттa капиталистически некъа йаьлла Росси массо aгIop чIагIлуш йара. Феодальни Хонкаран а, Иранан а ницкъ бацара тIамца цунна тIехь толам баккха.
Кавказе гIерта важа кхо пачхьалкх – Англи, Франци, Итали – шайн исторически кхиарца дуккха а лакхахь, хьалха йара Россил, амма генахь хиларо церан аьтто бохабора кхузахь чIагIбала.
Ткъа Россин массо а aгIop аьтто нисбеллера Кавказехь шен олалла хIотто. ХIетахь капитализман некъахь ондда хьалхара гIулчаш йохучу цуьнан оцу заманан лакхарчу техникаца, герзаца кечдина боккхачу барамехь эскар а, флот а йара. Иранца йа Хонкарца тIом хилча, Россин аьтто бара шен тIеман ницкъаш Каспин а, Iаьржачу а хIордашца церан мехкашка бига. Амма хIетахь Россин коьрта гIopтop кхин йара Закавказьехь – оьрсашца
