Блакит - Неизвестно

Потым ён ці то сам трохі стаміўся, ці далікатна палічыў, што досыць частаваць і стамляць доўгім расповедам нас, рашуча спыніўся і перавёў гаворку на нейкую іншую датычную нас усіх тэму. Генадзь з усёй сваёй рашучасьцю настойліва стаў раіць гаспадару занатаваць пачутае намі на паперы, больш таго – прапанаваў прыслаць чалавека з “Рэпарцёрам”, каб нагаварыў у мікрафон, потым расшыфруецца на паперы, зробіць, якія палічыць патрэбнымі, папраўкі. Я гэтаксама падтрымаў, аднак Пімен Емельянавіч не прыняў усур’ёз і блізка нашых прапаноў, аднекнуўшыся з усьмешкай, што ня ўмее гаварыць у мікрафон, а пра гэта і шмат што іншае абавязкова напіша, калі кіне пісаць вершы... У тое, што Панчанка некалі можа кінуць пісаць вершы, слаба верылася нават мне, ня кажучы пра Генадзя, які не адзін год добра ведаў Пімена Емельянавіча. Калі мы ледзь ужо ці ня позьнім вечарам вышлі ад Панчанкі, Генадзь мовіў і да мяне, і больш да самога сябе: такое трэба запісваць, ведаючы, што дзёньнікі ня піша ні ён, ні я, і разумеючы, што запісаць, захаваўшы непаўторныя Панчанкавы інтанацыі, тоны, ягоную яркую, вобразную мову нават па самай свежай памяці немагчыма.

Тэма напісаньня ўспамінаў узьнікала заўсёды ў розных і вузкіх, і больш пашыраных гаворках, калі Пімен Емельянавіч быў у добрым гуморы і выдаваў чарговую порцыю сваіх цікавых, яркіх, дасьціпных згадак пра сустрэчы з Янкам Купалам, Якубам Коласам, пра страшныя хапуны ў канцы трыццатых, пра армейскія ваенныя, цяжкія, але вясёлыя пасьляваенныя гады. І ўсе аднадушна ледзь ці ня ўпрошвалі яго напісаць, пакінуць для нашчадкаў. Панчанка аднекваўся ў сваёй звычайнай манеры: ды я ўжо пра шмат што напісаў, калі гадоў дзесяць назад добра пісаліся розныя артыкулы па заяўках і просьбах рэдакцыяў, выдавецтваў, сяброў, дый па сваёй ініцыятыве, вазьмуся ўсур’ёз, як толькі закончу апошнюю паэтычную кнігу і ўвогуле перастану пісаць вершы. Мусіць, праўда, што кропля і камень крышыць, бо з гадамі ён, здаецца, і сам адчуў патрэбу напісаць прозу, а найперш павесьці расповед пра свае бягомельскія юначыя гады. Асабліва ў апошні перыяд жыцьця, калі ўжо не выходзіў на вуліцу, як любіў пажартаваць, “да маіх дзевак” – бабулек з суседніх двароў, якія імгненна акружалі яго, як толькі зьяўляўся на лавачцы ў скверыку непадалёк ад свайго пад’езду, каб паслухаць ягоныя вясёлыя баечкі і мудрыя жыцьцёвыя развагі. Пра тое, што больш ня будзе пісаць вершы, а займецца толькі прозай ён усё настойлівей, нібы пераконваючы самога сябе, стаў гаварыць ня толькі на сяброўскіх бяседах, але і публічна ў прэсе, аднак праходзіў нейкі час – і ў “Полымі” ці “ЛІМе” зьяўляліся ягоныя выдатныя паэтычныя нізкі. Мусіць, яно так і ёсьць: паэзія для сапраўднага вялікага паэта непадуладная ягоным жаданьням і намерам, яна для яго і крыніца натхненьня, і сэнс быцьця, і само жыцьцё, і своеасаблівы спосаб духоўнага існаваньня...

Хваробы даймалі яго, як нейкае насланьнё. Падымаўся ранкам, закружылася галава, упаў, пашкодзіў пазваночнік, пасьля чаго з паўгоду мусіў ляжаць на мулкіх дошках. Трымаўся мужна, жартаваў: гэта пакараньне за непаслушэнства... Гарэзьлі­ва ўсьміхаўся і тлумачыў: гэта ж колькі разоў і Максіма, і мяне папярэджваў Кандрат – не забывайце, хлопцы, на свае гады, прачнуўся, то не сьпяшай ускокваць з ложку, як малады жарабок, а нагамі паварушы, сядзь, спусьціўшы іх долу, рукою прытрымайся, інакш закружыцца галава і – у лепшым разе давядзецца тлумачыць знаёмым паходжаньне гузака ці ліхтара... А для мяне дык во чым скончылася...

Кандрата Крапіву, Максіма Танка, Пімена Панчанку зьвязвала доўгая шчырая мужчынская дружба. Яшчэ з вайны. Блізкімі, адной кампаніі з імі былі Міхась Лынькоў, Пятро Глебка, Пятрусь Броўка, Аркадзь Куляшоў. Пімен Емельянавіч у сваіх артыкулах, якія надзвычай плённа пісаў у 1976-77 гадах і якія потым склалі ледзь ці ня ўвесь том ягонага чатырохтомніка, пакінуў цікавыя ўспаміны пра сваіх сяброў пераважна ў ваенныя гады. Але гэта было пра сур’ёзнае, саліднае, грамадска-значнае, іншага тады ў адносінах да такіх людзей і не дапускалася. А ў гаворках з намі ён любіў згадваць бытавыя, сьмешныя, часам кур’ёзныя гісторыі і эпізоды, у якія яны патраплялі альбо само па сабе, альбо дзякуючы нечыім дасьціпным розыгрышам, на што былі ўсе мастакі. Згадаю толькі адну, расказаную Піменам Емельянавічам, якая нейкім чынам характарызавала іхнія стасункі.

Як вядома, колькі б пітва не запасалі для доўгай сяброўскай бяседы, заўсёды яго ў рэшце рэшт акажацца недастаткова, і нічога не застаецца, як камандзіраваць некага ў краму ці ў рэстаран, нагадваючы на дарожку: пашлі дурня па пляшку – ён адну і прынясе. Па завядзёнцы гэтая ганаровая місія ўскладваецца на самага маладзейшага, і тут: зьбегай, Пімянок, зьбегай, Пімянок... Раз пабег, два, тры, чатыры, а потым устаў на дыбкі: я вам не Пімянок, а Пімен Емельянавіч! Будзем па чарзе і па алфавіту!.. Па дабаўку патэпаў самы старэйшы і першы ў алфавітным парадку Кандрат Кандратавіч Атраховіч. Яны ня толькі сябравалі самі, але і ў іх агульнымі сябрамі, а часам і перакладчыкамі былі рускія пісьменьнікі, найперш – Міхаіл Ісакоўскі, Аляксандр Твардоўскі, Аляксандр Фадзееў, Канстанцін Сіманаў, Аляксандар Пракоф’еў, Якаў Хелемскі, украінцы Мікола Бажан, Аляксандр Карняйчук, Ванда Васілеўская, Мікола Нагнібеда і іншыя.

Я яшчэ не сустракаў такой чалавечай, шчырай далікатна-трапяткой дружбы, якую пашчасьціла назіраць у сяброўскіх стасунках Крапівы, Танка, Панчанкі. Толькі адна жыцьцёвая дэталька. Генадзь Бураўкін умеў бліскуча парадзіраваць Танкавы верлібры: бярэ першае, што патрапіць пад руку, і экспромтам выдае вакол яго глыбокую філасофію Танкавымі пявучымі інтанацыямі, ад чаго прысутныя аж поўзаюць ад сьмеху. Былі нават прапановы надрукаваць іх дзе-небудзь пад Танкавым прозьвішчам – Яўген Іванавіч чалавек з тонкім адчуваньнем гумару, пасьмяецца ад душы. Канечне ж, гэта ўжо было б занадта. Неяк мы ўгаварылі Генадзя папарадзіраваць Танкавы верлібры ў прысутнасьці Панчанкі. На нашае зьдзіўленьне Пімену Емельянавічу гэта не спадабалася – ён тактоўна маўчаў, ні разу не ўсьміхнуўшыся, і ўсе мы пачулі сябе пасаромленымі, зразумеўшы, што іхняя дружба мае іншую, ва ўсякім разе непараўнальна вышэйшую, чым у нашага пакаленьня, маральную планку. Для іх проста непрымальна за вочы слухаць пра сяброў нечае хай сабе і таленавітае, але блюзьнерства.

Яны шчыра падтрымлівалі адзін аднаго, калі некага валіла хвароба, асаблі­ва старэйшага па ўзросьце Кандрата Кандратавіча, які амаль да ста сваіх гадоў захоў­ваў сьветлы розум пры амаль поўнай фізічнай немачы. Яны наведваліся альбо сазвоньваліся па тэлефоне, хоць гэтае дасягненьне цывізізацыі Пімен Емельянавіч ня надта любіў – казаў, што гаворка па тэлефоне нагадвае яму гаману двух сьляпых. Пасьля адыходу старэйшых сяброў, здаецца, найбліжэйшым і ў прамым, і пераносным сэнсе чалавекам для Панчанкі стаў Сяргей Законьнікаў, які колькі часу назад пасяліўся ў гэтым жа пад’ездзе, некалькімі паверхамі вышэй. Ён ледзь ці не штодня па-суседску забягаў да Панчанкаў запытацца, мо патрэбна якая помач, пагаманіць з гаспадаром, расказаць яму апошнія літаратурныя навіны...

Пімен Емельянавіч па натуры быў непапраўны рамантык, лёгкі на пад’ём вандроўнік і падарожнік. Нават у свае сталыя гады, маючы сур’ёзныя праблемы са здароўем, ён ці то па лініі Камітэту міру, ці то ў складзе нейкіх афіцыйных альбо пісьменьніцкіх арганізацыяў, а то і проста турыстам гатовы быў у любы момант падняцца і кінуцца за тысячы кіламетраў у чарговае падарожжа, часам няпростае, авантурнае, мо нават рызыкоўнае. Магмыма, ён быў першы беларус, які “забраўся” на самую страху сьвету, адкрыў для сябе і для нас малавядомую і загадкавую горную краіну – каралеўства Непал. Прыгадаем толькі назвы Панчанкавых кніг – “Далёкія станцыі”, “Шырокі сьвет”, “Кніга вандраваньняў і любові”, “Нью-Ёрскія маланкі”, “Тысяча небасхілаў”, “Чатыры кантыненты” і г.д. Турысцка-пазнавальных вершаў, пісьменьніцкіх падарожных нататак і нарысаў у нас хоць адбаўляй. Панчанка, звычайна, прывозіў са сваіх далёкіх і блізкіх вандровак бліскучую лірыку высокага паэтычнага, філасофскага і грамадзянскага напружаньня, напалу, гарту, словам, класіку, якую прынята запамінаць, адзначаць самымі высокімі прэміямі і ўзнагародамі. Але гаворка не пра тое. Запрашаю ўявіць сабе, якія танталавы пакуты паспытала непаседлівая, дзейсная, энергічная і вольналюбівая Панчанкава натура ўмомант упалая ў нямогласьць, спаралізаваная інсультам. Горай за ўсё – амаль нежывою стала правая рука, і ён пазбавіўся магчымасьці нават занатаваць раптам узьніклую думку, паэтычны вобраз, ёмістае слоўца, толькі што народжаны паэтычны радок. Мы бачылі, як ён змагаўся, не дазваляў сабе ўпадаць у адчай і роспач. І дзякуючы ці то ўрачам і медыцыне, ці то Зоі Кірылаўне, ці то асабістай мужнасьці, аптымізму, неадольным жаданьні адолець сваю немач хвароба памалу адступала. Пімен Емельянавіч апантана і нястомна доўгімі гадзінамі “распрацоў­ваў” руку, ціскаючы эластычны шарык, не спыняўся нават пры наведвальніках. І насамрэч памагала – неўзабаве за пісьмовым сталом старанна выводзіў літары, словы, нібыта наноў вучыўся пісаць. Напачатку літары выходзілі няроўнымі, завостранымі зьверху і зьнізу, складзеныя ў словы, радкі, яны вельмі нагадвалі электракардыяграму ягонага натруджанага хворага сэрца. З цягам часу рука набірала ўпэўненасьць і тэмп, аднак усё роўна не пасьпявала за ходам думкі, і ён скарачаў словы, пакідаў толькі яму вядомыя закаручкі. Нават усёцярплівая Зоя Кірылаўна, якая прысьвяціла свайму Пімену ўсё жыцьцё, не заўсёды магла разабрацца ў ягоных кручках-каракулях. У зьвязку з гэтым нельга не сказаць колькі словаў пра сапраўднае чалавечае, грамадзянскае і пісьменьніцкае падзьвіжніцтва Сяргея Законьнікава, які пасьля сьмерці Пімена Емельянавіча больш за паўгода па начах і выхадных карпеў дзе з лупай, дзе метадам супастаўленьня, дзе клікаў на падмогу Зою Кірылаўну, расшыфроўваючы амаль непрыдатныя для прачытаньня дзёньнікавыя і іншыя запісы, падрыхтаваў і на працягу ці ня двух гадоў друкаваў у “Полымі”, якое ён тады рэдагаваў, цікавейшыя Панчанкавы дакументы.