Блакит - Неизвестно

Пасьля адыходу чатыры гады назад Якуба Коласа нічыя сьмерць не падавалася мне такой непапраўнай і горкай, не выклікала такога душэўнага ўзрушэньня, як гэтая, Васількова. Ён тут быў легендай, здаваўся бессьмяротным. Якуба Коласа, канечне ж, я ніколі нават ня бачыў, толькі зачытваўся ягонымі творамі, апошнія гады чакаў-дачакацца ня мог чарговых нумароў “Полымя”, дзе друкаваўся працяг “На ростанях”, страшэнна засмучаўся, калі па нейкіх прычынах нумар выходзіў бяз Коласавай публікацыі. Але Колас, як і хрэстаматыйныя Максім Танк, Пятрусь Броўка, Міхась Лынькоў, Кандрат Крапіва, Аркадзь Куляшоў, былі для мяне небажыхарамі, нават ня верылася, што яны жывуць як звычайныя людзі, і каб хто сказаў тады, што буду мець шчасьце бачыцца, размаўляць з Кандратам Крапівой і Петрусём Броўкам, з Аркадзем Куляшовым у Нясьвіжы нават сыграць у шахматы і, канечне ж, быць разьбітым ушчэнт, пасьля чаго ён згубіў да мяне як шахматыста ўсялякі інтарэс, а з Максімам Танкам і чарку браць – хоць забі не паверыў бы... Міхась Васілёк быў для мяне і небажыхаром, хоць ягонага партрэта, біяграфіі, вершаў не было ў школьных падручніках, і звычайным простым, сьціплым чалавекам, з якім можна гаварыць на самыя што ні ёсьць будзённыя тэмы, як і ўсе мужыкі, узяць чарку. Вершы Міхася Васілька я ведаў з самага раньняга дзяцінства. Іх чыталі напамяць бацька, маці, нават іншы раз трохі бабуся. І ў вайну, і пасьля вайны, калі зімовымі вечарамі ў нас зьбіраліся пагуляць у карты мужыкі. Бывала, забываюць пра гульню і па старой, яшчэ з польскіх часоў завядзёнцы зусім цьвярозыя пачыналі высьвятляць, хто больш ведае напамяць вершаў і хто лепш іх выконвае. Амаль заўсёды нехта дэкламаваў пра грошы. Як сёньня помню:

Век дваццаты, век харошы,

Абы грошы, толькі грошы...

Стогнуць скрозь сяляне нашы:

– Ах, каб грошы, ах, каб грошы!

Усе падаткі аплаціў бы,

Пану войту дагадзіў бы,

Ён не лаяўся б па “маме”,

Не крычаў бы: “Вон стонд, хаме!”

А падаў бы ручку й... проша...

«Эх, каб грошы, толькі грошы!..

Закупіў бы рыбы, мяса,

Кіло кракаўскай каўбасы,

Хлеба белага з паўторбы

І, дальбог, адзін упёрбы!

Вось тады б я быў харошы,

Эх, каб грошы, толькі грошы!..

Бульба парана, пячона,

Бульба сёньня, бульба ўчора.

Мой трыбух, нібы калода!

А без бульбы няма ходу...

Век дваццаты, век не з горшых...

Абы грошы, толькі грошы.

Вершы запаміналіся адразу. Мо таму, што былі надта ж свае, мужыцкія, народныя, гарэзна-сьмешныя і ў той жа час сумна-невясёлыя. Як:

Эх, гарэліца мая,

Што ты вычаўпляеш,

Ты над намі, мужыкамі,

Літасьці ня маеш.

У Зыдора серадой

Талаку спраўлялі.

Напіліся, ой-ёй-ёй!

Моцна загулялі.

Янка лысы праз парог

Ракам перабраўся,

Праз яго-та, далібог,

Увесь садом падняўся.

Цімох кажа, што ён так

Дапаўзе да хаты,

А Яўхім пярэчыць: “Не,

Брэшаш, трыбухач, ты!”

Той за слова “трыбухач”

Бац Яўхіму ў зубы,

Паднялася “талака”,

Чуб схапіўся з чубам.

(…)

Я ўжо тады ведаў: гэтыя вершы склаў загадкава-таямнічы для мяне Міхась Васілёк.

Потым у час журналісцкіх і чыноўніцкіх паездак па былой Заходняй Беларусі ня раз чуў ад старых людзей, што нашая вёска не выключэньне – завядзёнка зьбірацца грамадой і чытаць напамяць вершы існавала амаль паўсюдна на Гарадзеншчыне, Берасьцейшчыне, заходніх рэгіёнах Меншчыны і Віцебшчыны, у былым Віленскім краі, аддадзеным Сталінам літоўцам. Пра колішнія сьпеўкі, вячоркі з Васільковымі вершамі і песьнямі я ня раз чуў настальгічныя згадкі ад жыхароў Эйшышак, Шалешнік, прылеглых вёсак, вёсачак і хутароў, калі працаваў у Радуні, Воранаве і калі яшчэ не было ніякіх межаў. Амаль паўсюдна старыя людзі расказвалі, што дзеля вершаў Міхася Васілька выпісвалі ўскладчыну “Маланку”, “Беларускую газету”, “Беларускія справы”, “Родныя гоні”, каб вывучыць напамяць, прачытаць альбо прасьпяваць на моладзёвых пагулянках, зарадзіцца іхнім нацыянальна-вызвольным духам. Без усялякага перабольшаньня – Міхась Васілёк пры Польшчы, дый пасьля быў самым вядомым, сапраўды народным паэтам у Заходняй Беларусі. І вельмі горка, крыўдна, што гэты арыгінальны паэт, многія творы якога гучаць, нібыта толькі што напісаныя, сёньня практычна забыты. Невялічкая, трохі больш за пяць друкаваных аркушаў кніжачка ягоных выбраных твораў з харошай прадмовай Уладзіміра Калесьніка апошні раз выходзіла аж у 1963-цім годзе. За гэты час вырасла ці ня два пакаленьні, для якіх Міхась Васілёк – тэра-інкогніта. Быў спадзеў, што да стагоддзя паэта ў 2005 годзе тыя, хто больш за ўсіх крычыць пра клопат пра разьвіцьцё беларускай культуры, ад каго і насамрэч сёньня залежыць усё, даўмеюцца выдаць калі ня больш поўную творчую спадчыну паэта, добрая палавіна якой ня трапіла ў апошняе больш чым саракагадовай даўнасьці выданьне, то хоць паўтараць яго. Але, як кажуць, “пришли иные времена, взошли иные имена” – услужлівых бездараў, чыя пісаніна запаланіла ўсё і ўся. Гэтая нахрапістая кодла свайго ня ўпусьціць. Што для іх там нейкі Васілёк, які ня ладзіў з уладай, хай сабе і ня з гэтай, але ўсё роўна дурны прыклад...

Міхась Восіпавіч для мяне быў першы сапраўдны паэт, пісьменьнік, якога пабачыў зьблізку, павітаўся, пазнаёміўся. Адбылося гэта добра памятаю летам 1956 году, калі мяне, наймалодшага ў рэдакцыі, які заўсёды на падхваце, паслалі нарачным у абласную газету аператыўна вырабляць клішэ (пераведзеныя на цынкавыя пласьцінкі фотаздымкі), чаму па дамоўленасьці нашага рэдактара Івана Пятровіча Вераб’ёва меў паспрыяць ягоны калінкавіцкі земляк і сябра па партызанцы Андрэй Данілавіч Колас – адказны сакратар “Гродзенскай праўды”. Мне трэба было чакаць, пакуль іх вырабяць, займацца паўдня чым заўгодна, калі спатрэбіцца, то і пераначаваць на дыване ў Коласавым кабінеце, а раніцай вярнуцца на аўтобусе з гатовымі клішэ. Я даўно меў намер неяк навесьці творчы кантакт з “Літаратурнай старонкай” “Гродзенскай праўды”, мо нават пазнаёміцца з самім Міхасём Васільком, які быў літкансультантам у рэдакцыі і вырашаў, што друкаваць і што не друкаваць. І тут, канечне ж, рашыў скарыстаць нагоду – адстукаць адным пальцам на рэдакцыйнай машынцы вечарам з дзесятак вершаў. У дзявятым ці дзясятым класе я ўжо дасылаў ў “Гродзенскую праўду” свае вершы і атрымаў надрукаваны на машынцы ліст за подпісам Васілька з парадай вучыцца, больш працаваць над паэтычнай формай і словам... Больш і не турбаваў, друкаваўся ў

раёнках. А цяпер палічыў, што сасьпеў...

З заміраньнем сэрца пастукаў у дзьверы з надпісам “Аддзел культуры” на другім паверсе і, пачуўшы водгук, нясьмела зайшоў. За сталом зьлева сядзеў хударлявы, пажылы, хутчэй нават стары чалавек, у якім адразу ж інтуітыўна пазнаў Васілька. Ён ажыўлена гаварыў з нейкім мужчынам, перапыніўся на хвілінку, поглядам папытаўся, што мне трэба. Узяў мае вершы, папрасіў зайсьці іншым разам альбо напісаць адрас – ён адкажа пісьмова. Я сказаў, што зайду, і хуценька зьнік, каб не замінаць...

Але перш, чым сустрэцца з Міхасём Восіпавічам у Гродне, я яшчэ ў дзевятым класе пасьпеў пабыць у ягонай Баброўні, куды мяне запрасіў аднакласьнік Толік Курыла, які даводзіўся Васільку нават нейкай раднёй. Мне надта ж хацелася пабачыць ягоную хату, сядзібу, паблукаць па дарожках і сьцяжынках, дзе хадзіў легендарны паэт.

Вёска прымасьцілася на беразе тады яшчэ паўнаводнай і быстрацечнай Котры і ўразіла суцэльнай белай чаромхавай кіпеньню, настоеным на яе дурманлівых пахах паветрам і ледзь ці не вар’яцкім салаўіным гармідарам, нязважна, што быў яшчэ дзень. Пахадзілі па вёсцы, пастаялі, а потым Толік ледзь ці не сілком зацягнуў у Васількову хату, дзе жыў нехта са сваякоў. Я пачуваў сябе дужа ніякавата, непакоячы незнаёмых людзей, толкам не пасьпеў нічога разгледзець, дый нічога не кідалася ў вочы, звычайная сялянская хата. Пасядзелі на беразе Котры, паспрабавалі падобнай на вялікі сачок сеткай лавіць рыбу, але марная справа. Паабедаўшы ў Толіка, праз колькі гадзін паехаў назад у бок Скідзеля, хоць напрасткі да Вострава нейкіх сем-восем кіламетраў, але не было дарогі. Канечне, ведаючы, можна дабрацца ляснымі сьцяжынкамі, а ня ведаючы – лепш ня совацца, бо можаш апынуцца дзе-небудзь пад Шчанцом, а то і аж ля Астрыны. Тады яшчэ ня ведаў, што родам з Бароўні і Макар Краўцоў – аўтар першага беларускага гімну “Мы выйдзем шчыльнымі радамі”, больш таго – той меў, як і Васілёк, прозьвішча

Касьцевіч і даводзіўся яму родным дзядзькам...

У наступны мой прыезд у Гародню гэтаксама не ўдалося добра пагаварыць з Міхасём Восіпавічам, хоць і пачуў ад яго вельмі для мяне важнае. Ён пасьпеў з алоўкам прачытаць мае вершы, зычліва паказваў, дзе добра, дзе трэба падумаць-пакруціць фразы, выразы, а ў цэлым пахваліў: пашліфуй яшчэ трохі з улікам заўвагаў і прысылай альбо прывозь пры нагодзе, будзем друкаваць. У мяне вырасталі крылы. А ён не адпускаў, зацікаўлена распытваў, хто, адкуль я родам, аднак у кабінет зайшлі, па ўсім відаць, добра знаёмыя яму людзі, да якіх ён меў нейкі неадкладны інтарэс, вінавата папрасіў: пазнаёмімся бліжэй, пагамонім ўволю наступным разам...