Блакит - Неизвестно

Для мяне ён быў крыштальна сумленны, да мяккасьці далікатны, тактоўны чалавек, сапраўдны інтэлігент і адначасова тыповы селянін – ня надта гаваркі, разважлівы, стрыманы, хто ніколі не выварочвае некаму напаказ сваю душу. Яго ніколі не карміла паэзія, ён сам сваім сялянскім мазалём карміў сваю паэзію. Я дзівіўся, не хацеў даваць веры, што за свае вершы пры санацыйным польскім рэжыме ён ня меў ні грошыка, выдаваўся за свой кошт, прадаючы на базары вырашчанае і намалочанае жыта, выгадаванага бычка ці цялушку. Паверыў, калі праз семдзесят-восемдзесят гадоў сам дажыў да таго ж самага пры рэжыме, які выдае сябе за народны і ня з меншым, а мо нават большым імпэтам і апантанасьцю вынішчае народную мову, літаратуру, культуру... Мо таму, што Міхась Васілёк надта ж добра ведаў цану хлебу, ягоная псіхалогія, звычкі на ўсё жыцьцё засталіся сялянскімі. Нават такая дэталька: машынальна, хутчэй за ўсё падсьвядома, на нейкім сакральным узроўні ён ніколі не дазваляў сабе змахнуць на падлогу хлебныя крошкі са стала, акуратна, самавіта зьмятаў іх у жменю і кідаў у рот. Як і мая маці, як і ўсе сяляне старэйшага веку. Тое ж міжволі часта рабіў і Васіль Быкаў. Амаль анекдатычны выпадак, які падкрэсьлівае генетычнае непрыняцьце марнатраўства, неашчаднасьці ягонай сялянскай натурай, што ўдосталь зьведала нястачаў і нягодаў: з нейкай дэлегацыяй ці групай Міхась Васілёк пайшоў на знакамітую мясцовую тытунёвую фабрыку, дзе гаспадары вялікадушна прапанавалі курцам прадэгуставаць шматлікія ўзоры сваёй прадукцыі. Стары курэц Міхась Восіпавіч надэгуставаўся так, што вывелі ледзьве жывога, а потым шчыра зьдзіўляўся: як жа гэта можна выкідаць, не дакурыўшы?!

Неяк угаварыў Міхася Восіпавіча хоць адзін свой новы твор даць для нашай газеты, і неўзабаве па пошце ў рэдакцыю на маё імя прыслаў напісаны сваім акуратным прыгожым почыркам верш. Рэдактар тут жа распарадзіўся надрукаваць яго буйным шрыфтам на першай старонцы, хоць па тэматыцы верш быў ня надта, мо зусім ня першапалосным. А праз дзень я павёз вырабляць клішэ і ўручыў газету Васільку, падзякаваўшы і абсалютна шчыра расхвальваючы верш. Міхась Восіпавіч глянуў скрушліва, сьцяў жаўлакі, нібы стрымліваючы сьлязу, махнуў рукой, усьміхнуўся журботна-сумнай усьмешкай:

– Вершы, Валічак, я пісаў у дваццатых, трыццатых... Ды гэта і ты бачыш... – памкнуўся яшчэ нешта сказаць, але перадумаў, характэрным жэстам адмахнуўшы рукой, і адразу ж пазмрачнеў, замыкаючыся ў сабе.

Я абагаўляў Міхася Восіпавіча, ніколі і ў галаву мне не прыходзіла параўноўваць старыя і цяперашнія ягоныя вершы, разумеючы, што пісаліся яны ў іншыя часы, у іншых абставінах, у рэшце рэшт у іншым узросьце, хоць, канечне ж, гэтая розьніца была навідавоку. Аднак быў вялікі сумнеў, што толькі гэта няўцешнай скрухай аглытвае ягоную душу. Заглянуць бы! Але туды ён не хацеў пускаць нікога, а калі і падпускаў, то толькі на пэўную адлегласьць, да нейкага нябачнага парожка. Разам з тым нават ад мяне, маладога, неспрактыкаванага, яму цяжка было хаваць нейкую таямніцу, што гнятлівым цяжарам ляжала на ягонай душы, ад чаго, мусіць, часам здаваўся нейкім трохі разгубленым, нават напалоханым. Потым мне Васіль Быкаў расказваў (гэта ж ён засьведчыў і ў сваёй кнізе “Далёкая дарога дадому”), што Васілька ледзь ці не штодня цягалі ў КДБ, а чаго – не казаў нікому, перапальваючы ўсё у сабе, спальваючы сваё сэрца зусім не на кастры паэзіі... На сёньняшні розум, тады па маладой ахламоністасьці часам дазваляў сабе ў стасунках з Васільком нетактоўнасьць, за якую зараз ніякавата, хочацца прабачыцца. Хоць бы такое...

Тады былі ў модзе абласныя агляды-конкурсы ведамасных самадзейных мастацкіх калектываў. Наступіла чарга прадэманстраваць свае таленты і работнікам спажывецкай каперацыі. Ня ведаю, як дзе, а нашы шчучынскія зафрахтавалі на конкурс мастацкі калектыў раённага Дому культуры, у якім і я выступаў з чытаньнем сваіх вершаў. Разьмеркавалі, як каго прадстаўляць будуць – прадаўцы, нарыхтоўшчыкі, таваразнаўцы і г. д. Фельетон сам плыў у рукі. Шчучынцы (па алфавіце) выступалі самымі апошнімі, і пасядзеўшы, паслухаўшы трохі, пайшоў наведаць Міхася Восіпавіча – рэдакцыя тады разьмяшчалася побач, лічы ў адным будынку з абласным Домам народнай творчасьці, дзе праходзіў конкурс. Пасядзелі, пагаманілі, схадзілі ў забягалаўку, дзе я прапанаваў, а Васілёк весела пагадзіўся выступіць за Шчучынскі райспажыўсаюз: а чаму б і не, мая ж Баброўня цяпер у Шчучынскім раёне!.. Не, ён ня быў п’яны, проста часам у добрым гуморы яго так і пад’юджваў малады гарэзьлівы настрой. Наш мастацкі кіраўнік не паверыў такой удачы, стаў пытацца, як прадставіць Васілька: таваразнаўцам ці яшчэ кім? Канечне

ж, прадстаўляць Васілька, якога навылёт ведае журы, таваразнаўцам са Шчучына было б верхам камізму, але ў мяне хапіла розуму сказаць, каб прадставіў як земляка, які карыстаецца паслугамі мясцовай кааперацыі. Першае месца Шчучыну было забясьпечанае, і кіраўніцтва райспажыўсаюзу запрасіла ў рэстаран з сервіраванымі па вышэйшым класе ссунутымі літарай «Т» сталамі. Міхась Восіпавіч быў у цэнтры ўвагі. Пры гэткай закусі гарэлка ня надта хмяліла. Калі мы аўтобусам падвезьлі яго пад самую хату, Міхась Восіпавіч шапнуў мне: а ты, Валічак, не пішы свайго фельетону...

Апошні раз бачыліся з ім у канцы верасьня пяцьдзесят сёмага году. Тады перад адыходам у армію сьпецыяльна зьездзіў у Гародню разьвітацца з Міхасём Восіпавічам. Добра пасядзелі-пагаманілі ў ягоным утульным дамку на беразе Гараднянкі, спустошваючы перададзеную бацькам пляшку пякучага, як сьпірытус, чыстага, як сьляза, першаку, якому Міхась Восіпавіч заўсёды аддаваў перавагу і перад “белай”, і перад каньяком. Пасьля іхняга знаёмства бацька заўсёды перадаваў са мной свой прэзент Васільку. У хаце Міхася Восіпавіча я заўсёды адчуваў шчырую цеплыню і амаль бацькоўскае стаўленьне да сябе і гаспадара, і гаспадыні – клапатлівай, дабрэйшай душы цёткі Вольгі. На разьвітаньне яны пажадалі мне добрай службы і хуткай сустрэчы. На жаль, больш не давялося сустрэцца-пабачыцца. Расказвалі, што ў апошнія гады Міхась Восіпавіч выглядзеў асабліва змарнелым, пастарэлым, хоць заўсёды падаваўся куды старэйшым за свае гады. Памёр нечакана, раптоўна, не хварэючы, і сёньня аж ня верыцца – усяго толькі на 55-тым годзе жыцьця. Два дні пра ягоную сьмерць маўчалі, як пра немаведама якую дзяржаўную таямніцу. Афіцыйнае паведамленьне зьявілася на трэці дзень, калі ўжо хавалі нябожчыка. Магчыма, нешта ўзгаднялі па інстанцыях, а хутчэй за ўсё, ведаючы Васількову папулярнасьць, асьцерагаліся, панічна баяліся наплыву народу з блізкай і далёкай перыферыі, ператварэньня пахаваньня ў масавую дэманстрацыю... Ды працаваў бяздротавы тэлефон, і разьвітацца са сваім паэтам прыйшло-прыехала столькі народу, што не ўмяшчалі прылеглыя вуліцы – сьведкі сьцьвярджаюць, што ні да гэтага, ні пасьля ў Гродне не было яшчэ такога люднага пахаваньня... На жаль, бяздротавы тэлефон у нас у рэдакцыі аказаўся “сапсаваным”, дакладней – нехта ў “Гродзенскай праўдзе” ці то па няведаньні, ці то знарок увёў у зман, нібыта пахаваньне Міхася Васілька, куды мы сабраліся ехаць ледзь ці ня ўсёй рэдакцыяй, адбудзецца на дзень пазьней. Аглушаны чорнай навіной нейкі час быў паралізаваны, ня ведаў, што рабіць, што прадпрымаць, потым машынальна кінуўся да стала, і сьцінаючы сьлёзы запісваў на паперу прачулыя пякуча-горкія словы пра песьняра:

Так, ты памёр. Цябе няма ў жывых,

Халодны жвір прысыпаў грудзі...

Асеньні дожджык церушыць

І перапёлкі ранак будзяць.

Зноў сонейка ўстае па-над зямлёй,

Бярозкі верасень крануў крылом халодным,

А вербы плачуць, плачуць над ракой,

Кідаюць лісьце ў Нёман паўнаводны...

Словы клаліся ў радкі, строфы, здавалася, ліюцца з самога сэрца, то горкія, то наіўнаватыя сьцьвярджальна-аптымістычныя кшталту: “паэт памёр, а голас малады ў народзе жыць заўсёды будзе”. Ня ведаю, колькі часу прайшло, здаецца, зусім нямнога, роўна столькі, каб Фядотаву, нарэшце, удалося злавіць некага на тэлефоне абласной рэдакцыі і даведацца, што якраз у гэты час Васілька ўжо хаваюць. Ехаць не было ніякага сэнсу... Перапісаў начыста верш, заканвертаваў і пабег на пошту, каб пасьпелі адправіць з машынай, што забірае карэспандэнцыю пасьля абеду па дарозе з Ліды, а, значыць, заўтра раніцай верш будзе ў рэдакцыі. Назаўтра пазваніў Ірыне Міхайлаўне Суворавай, яна сказала, што верш вельмі спадабаўся, і разам з прысьвечанымі Васільку творамі іншых аўтараў пойдзе ў заўтрашні нумар.

Назаўтра ніякіх вершаў, апроч кароценькага казённага рэпартажу з пахаваньня, у газеце не было. Даведаўся, што яны ўжо стаялі ў нумары, але ў апошні момант аднекуль паступіла каманда: ніякіх вершаў, ніякіх панегірыкаў...

Прачытаўшы мой верш памяці Міхася Васілька, наш рэдактар распарадзіўся зьняць што-небудзь з ужо зьвярстанага нумара і паставіць яго туды...

Той 1960 год быў надзвычай багаты на важныя падзеі ў маім жыцьці. Гэта і вяртаньне з арміі, і паступленьне на вучобу ва ўніверсітэт, і страта паважанага, амаль што роднага чалавека, якім быў для мяне Міхась Васілёк, і нечаканы кар’ерны узьлёт з трохі дэтэктыўным прысмакам...