Блакит - Неизвестно

Для мяне паўсядзённая работа па рэдагаваньні часопісуа аказалася несумяшчальнай з уласнай творчасьцю – на яе проста не хапала ні душэўных сілаў, ні натхненьня, ні часу. І ў тым, пэўна, была і мая трагедыя, і прычына, што і крытыка, і чытачы на замоўклага ледзь ці не на паўтара дзесяцігоддзі, нават не перавыдаваўшага ніводнага свайго твору аўтара безнадзейна махнулі рукой...

Тым ня менш у “Вожыку” зьведаў нямала прыемных, шчасьлівых хвілінаў, сапраўднай радасьці. Мой прыход сюды супаў з пачаткам гарбачоўскай перабудовы і галоснасьці. Хоць, шчыра кажучы, пра перабудову ў нас на Беларусі вяліся толькі абстрактныя размовы і амаль нічога не мянялася. “Вожык” па-ранейшаму заставаўся ледзь ці не асноўным рупарам так званай контрпрапаганды. Добрая трэць нумару ў абавязковым парадку адводзілася выкрыцьцю “капіталістыянага раю” і “імперыялістычных джунгляў”, зьнішчальнай крытыцы замежных прэзідэнтаў, прэм’ераў, канцлераў, іншых падпальшчыкаў вайны, натаўскіх мілітарыстаў, сіяністаў, ідэалагічных дыверсантаў, брахуноў з мюнхенскай, дзе тады разьмяшчалася радыёстанцыя “Свабода”, падваротні. Уся гэтая контрпрапаганда была абсалютна непрафесійная, нізкапробная халтура, на якой шчыравалі і мелі неблагое карыта адстаўныя гэбэшнікі, палітработнікі, бяздарныя газетчыкі. Чыталі яе, хіба, машыністка, карэктар, наборшчыца ў друкарні ды зрэдку па дыяганалі галоўны рэдактар, які ведаў, што крамолы там ня будзе. Гэтай нечытабельнай лухтой часта забівалася палавіна нумару, а бывала, і ўвесь, як сьпецыяльны контрпрапагандысцкі, за што мелі пахвалу ад Паўлава. Вядома, гэткай ахінеі друкаваць я не зьбіраўся, аднак каб не дражніць гусей, адмяняць адразу ня стаў, а праз нейкіх паўгоду паступова ад яе і сьледу не засталося. Як і ад так званых станоўчых фельетонаў, якія мусілі праслаўляць нашую сацыялістычную рэчаіснасьць і займаць як мінімум першы разварот часопісу. Гэты станоўчы фельетон быў глупствам, нонсенсам і для жанру, і ўвогуле сатырычна-гумарыстычнага выданьня, таму на радасьць супрацоўнікаў, якіх літаральна дасталі гэтыя абавязковыя так званыя станоўчыя фельетоны, адмяніў іх адразу ж, з першага свайго нумару. Замест іх пайшлі вострыя, дасьціпныя матэрыялы, ніводзін з якіх галоўны рэдактар не зьмякчаў, а завастраў, рабіў больш задзірыстымі з выхадам на высокія фігуры, і гэта з энту­зіязмам успрымалася супрацоўнікамі рэдакцыі, а найбольш дык чытачамі.

Галоснасьць між тым няўмольна набірала сілу і тут, у антыперабудовачнай Вандэі, выходзіла з-пад уплыву ўладных партыйных структураў. На вачах мяняўся характар вечна абачлівай і баязьлівай прэсы. А калі рухнула цэнзура – асаблі­ва. Аднак на вялікае засмучэньне нас, сатырыкаў і гумарыстаў, стала высьвятляцца, што гэтая ўсеагульная галоснасьць выклікае, спараджае сістэмны крызіс сатырычных і гумарыстычных жанраў, у аснове якіх спрадвеку была эзопава мова, камічнае, сьмешнае і абавязкова апазіцыйнае – калі і ня ўладзе, то канкрэтнаму злу. Адно, на што ня здольная па сваёй прыродзе і існасьці сапраўдная сатыра і гумар, то гэта абслугоўваць зло, супрацівіцца прагрэсу. Вядома ж, кінуцца ў апазіцыю да новых, падтрыманых абсалютнай большасьцю грамадства працэсаў было б чыстым вар’яцтвам, поўным рэтраградствам. На сёньняшні дзень, канечне ж, мы ўсе паразумнелі, бачым, што нельга было паддавацца ўсеагульнай эйфарыі, варта было больш пільна і цьвяроза прыгледзецца да новых працэсаў, угледзець, як гэта змаглі некаторыя, у тым ліку мудры Пімен Емельянавіч Панчанка, у іх разбуральныя сіптомы для маралі, справядлівасьці, чалавечнасьці ды змагацца з імі ў самым зародку. Магчыма, і жорсткасьць, нялюдскасьць, несправядлівасьць, служэньне мамоне не дасягнулі б гэтакіх усяленскіх маштабаў, каб тады і мы, вожыкаўцы, угледзелі і сталі падымаць на сьмех, як і публіцыстыка, што тады павяла рэй, стала валадаркай дум. Але яна была пераважна мітынговая, просталінейная, разбуральная, разьлічаная не на розум, а на эмоцыі. Эзопава мова, якая заўсёды патрабуе пэўнага разумовага і інтэлектуальнага напружаньня, каб улавіць намёкі, паўнамёкі, убачыць і зразумець унутраную існасьць за зьнешняй сутнасьцю, рабілася непатрэбнай, архаічнай і анахранічнай – навошта мудрагеліць, калі можна з пляча рубіць праўду-матку наўпрост. Рэдакцыйны партфель усё больш і больш запаланялі і празаічныя, і зарыфмаваныя творы гэтакага кшталту – крыклівыя, не абцяжараныя доказамі, але поўныя гневу праведнага і патрабаваньняў невядома да каго прымаць неадкладныя меры. Нехта разумны сказаў, што сатыра і гумар канчаецца там, дзе апелююць не да сьмеху як вышэйшай інстанцыі, а да міліцыі, райкаму партыі. Гэтыя творы належалі пяру пераважна неспрактыкаваных пачаткоўцаў ды графаманам-халтуршчыкам, але сёй-той і з сапраўдных пісьменьнікаў пад уплывам агрэсіўнай публіцыстыкі пачаў міжволі атаясамліваць сатыру з моцным, рэзкім слоўцам, крыўдаваў, калі “Вожык” не хацеў друкаваць.

Першым чынам новы галоўны рэдактар пастараўся аднавіць ці актывізаваць супрацоўніцтва з “Вожыкам” такіх майстроў слова з тонкім адчуваньнем прыроды камічнага, народнага гумару, як Рыгор Барадулін, Ніл Гілевіч, Павел Місько, Алесь Петрашкевіч, Нэля Тулупава, Васіль Зуёнак, Генадзь Бураўкін, Уладзімір Паўлаў, Аляксандр Капусьцін і іншыя, стварыць умовы, каб вакол часопісу гуртаваліся таленавітыя мастакі-карыкатурысты, фельетаністы. Але па вялікім рахунку час працаваў не на сатыру і гумар, хоць і сьмелы, вясёлы, дасьціпны “Вожык”, дзеля чаго выкладваліся спаўна і нашыя супрацоўнікі, і няштатныя аўтары, набываў аўтарытэт і папулярнасьць. За першы ж год ягоны наклад вырас больш як на 50 тысячаў экземпляраў, а галоўнае – заявіў пра сябе як адно з лепшых, найбольш прафесійных сатырычна-гумарыстычных выданьняў на прасторы СССР (іх мелі ўсе саюзныя і аўтаномныя рэспублікі). Надрукавацца ў “Вожыку” лічыў за гонар кожны пісьменьнік, мастак, журналіст, што зьяўлялася адзнакай высокай якасьці, прафесіяналізму і нават прэстыжу. Памятаю, напісаў для нас адзін з народных пісьменьнікаў. Мякка кажучы, атрымалася так сабе, ніжэй сярэдняга – і па гумары, і па мове, і па стылю. Яно і зразумела: важны аўтар практычна ніколі не зьвяртаўся да сатырычна-гумарыстычных жанраў. На старасьці ж гадоў заўважыў, што гэта недаравальны для класіка прагал у творчай біяграфіі: практычна ўсе народныя – і Купала з Коласам, і Броўка, Танк, Панчанка, Лынькоў, ня кажучы пра Крапіву, і Шамякін з Макаёнкам, і Брыль, Быкаў, Барадулін, Гілевіч пісалі сатыру і гумар, выдалі па адной, а то і па некалькі вясёлых кніжак, а ён застаецца на абочыне любімых у народзе жанраў. Прызнаўся, што рашыў адкласьці ўсё ў бок і неадкладна навярстаць упушчанае – пісаць гумарэскі, сатырычныя апавяданьні, падрукавацца ў часопісе, а як набярэцца на кіжачку, выдацца ў “Бібліятэцы “Вожыка”. Не надрукаваць такога паважанага і амбітнага аўтара, які мог з трыбуны пісьменьніцкага зьезу на поўным сур’ёзе задаць пытаньне зале: прашу падняць рукі, хто піша лепш за мяне, сьмяртэльна пакрыўдзіць, сказаўшы праўду, што ў сэньсе гумару яму трошачкі мядзьведзь на вуха наступіў, канечне ж, я не асьмельваўся, як і ня мог апускаць прэстыж высокага званьня “народны”, а найперш – дык часопісу, таму, расхваліўшы ягоную “сур’ёзную” прозу, папрасіў дазволу трохі прайсьціся рэдактарскім алоўкам, паколькі ў яго сям-там не праглядваецца вожыкаўская сьпецыфіка. Ён пагадзіўся пры ўмове, што да апошняй папраўленай косачкі ўзгадню з ім. Я добрасумленна прайшоўся па тэксьце, перадрукаваў на машынцы і чысьценькі арыгінал перадаў аўтару. Той ці не заўважыў, ці ўбачыў, што насамрэч стала лепш, і ўсё прыняў, як належнае. Пасьля публікацыі, праўда, расказвалі, што на пахвальныя водгукі сьціпла, са скрухай у голасе заўважаў: хм, пабачылі б вы, якое было, пакуль не пакалечылі ў рэдакцыі!.. Праўда, што там было, сьціпла змоўчваў. А рыхтуючы рукапіс кніжкі да друку, не вярнуўся ні да аднаго свайго ранейшага неадрэагаванага тэксту, хоць я шматзначна і намякнуў яму, што волен правіць, як захоча і што пажадае... (...)

Але грэх было б наракаць на свой лёс. Калі наракаць, то толькі на самога сябе. Лёс пакуль што быў літасьцівы, спрыяльны і ласкавы да мяне. Ён зводзіў пераважна з цікавымі, добрымі і шчырымі людзьмі, хто куды часьцей падстаўляў мне локаць і сваю плячо, чым падножкі. Тое ж было і ў “Вожыку”. Калектыў, дзе трымаліся традыцыі, закладзеныя яшчэ Кандратам Крапівой і памножаныя Уладзімірам Корбанам, адразу ж прыняў мяне як свайго, хоць прыйшоў да іх як партакрат, якіх тады недалюблівалі. Мо таму, што ня быў навічком у сатыры і гумары, а мо таму, што насуперак чуткам нібыта новы рэдактар мае прамое заданьне грунтоўна ператрэсьці калектыў, прыцягнуць сваіх людзей, ня звольніў нават кіроўцу, які здаў былога рэдактара міліцыі, што мне настойліва рэкамендаваў зрабіць Пячэньнікаў. І добра, што не паслухаўся. Саша аказаўся вельмі добрым і прыстойным хлопцам, з ім мы адпрацавалі дружна амаль дзесяць гадоў, аж пакуль са шчымлівым сэрцам адпусьціў яго на больш грашавітую работу – трэба ж карміць сям’ю. А ўвогуле за ўсе гады па сваёй ініцыятыве я ня звольніў ніводнага чалавека. Са многімі ветэранамі, якія прыйшлі яшчэ пры Корбане, як Майя Вінакурава, Галіна Афанасьева, Валянціна Шуст, адпрацаваў разам усе свае чатырынаццаць гадоў. Сярод іх, канечне ж, Уладзімір Правасуд, самы ветэраністы вожыкавец, прыроджаны гумарыст і сатырык, якому падуладны ўсе без выключэньне сатырычна-гумарыстычныя жанры, на жаль, здаецца, сёньня адзіны і, магчыма, апошні байкар у нашай беларускай літаратуры. З ім мы адначасова пайшлі з “Вожыка”. Уладзімір Рыгоравіч заўсёдны завадатар і арганізатар вясёлых сяброўскіх вечарынаў ветэранаў-вожыкаўцаў нашага прызыву, дзе ўволю адводзім душу, жартуем, рагочам, як колісь у былыя гады.